Sinds de moord op haar dochter in 2017 leeft Suus Joosten van dag tot dag. Al eerder vertelde ze aan Pointer wat het met je doet als een moord niet wordt opgelost. “Alsof onze kinderen en geliefden niet belangrijk zijn, we voelen ons niet gezien.” Hoewel er nooit een dader is gevonden, zijn er kort na de moord op Esther wel DNA-sporen gevonden, vertelt Suus. “In het dossier dat ik mocht inzien, stond dat er een onbekend DNA-spoor is gevonden op haar lichaam. Mogelijk is dat van een dader of iemand die getuige was."

Suus vindt het erg jammer dat er beperkingen zijn voor wat er met dit DNA-spoor kon worden onderzocht. Toen het destijds werd gevonden, leverde het geen match op. Daarna is het DNA-spoor lang niet vergeleken met nieuwe DNA-profielen in de databank, omdat dit pas sinds 2021 wettelijk mag. Terwijl dat wel tot nieuwe inzichten zou kunnen leiden. Suus pleit dan ook voor een regelmatige herziening van cold case-zaken. “Dan kunnen nieuwe ontwikkelingen op het gebied van DNA-techniek en wetgeving optimaal worden gebruikt.” Ook het gebruik van commerciële genealogie DNA-databanken zouden volgens Suus bij cold cases een uitkomst kunnen zijn. Daarover later meer.

DNA-sporen

Sinds het eerste gebruik van de DNA-techniek als onderdeel van de opsporing in 1986, is de ontwikkeling ervan explosief geweest, legt DNA-deskundige Lex Meulenbroek uit. “Waar we vroeger een druppel bloed nodig hadden om het DNA-spoor te kunnen identificeren, lukt het tegenwoordig al met microscopisch kleine deeltjes. Op bijna elke plaats delict kunnen we wel iets van DNA vinden”, aldus Meulenbroek, die werkzaam is bij het Nederlands Forensisch Instituut.

En met de techniek is ook de wetgeving bijna explosief ontwikkeld. “In het begin was er natuurlijk nog geen databank, en alleen DNA van veroordeelden van ernstige misdrijven mocht worden bewaard”, legt Meulenbroek uit. “In die databank zit dan niet letterlijk DNA, maar een code. En die kan alleen voor opsporing worden gebruikt.”

De DNA-databank werd dus vanaf de jaren ‘80 langzaam gevuld, maar breidde plots flink uit na 2005. Vanaf dat jaar werden alle veroordeelden voor misdrijven met een straf van vier jaar of hoger ook opgenomen in de databank. Sinds 2021 zijn ook verdachten van dit soort misdrijven toegevoegd, maar hun DNA wordt weer uit de databank verwijderd bij vrijspraak. Inmiddels zitten er ruim 400.000 DNA-profielen in deze databank, en nog eens 70.000 DNA-sporen die zijn gevonden na een misdrijf, maar waar nog geen persoon aan gekoppeld is.

“Ook dat laatste onderdeel van de DNA-databank is belangrijk voor slachtoffers”, legt Meulenbroek uit. “Want zo kunnen verschillende misdrijven gekoppeld worden aan eenzelfde verdachte en wordt de opsporing voor de politie vereenvoudigd, omdat modus operandi en dergelijke in beeld komen.” Oftewel, als iemand gearresteerd wordt voor één delict, kan degene op deze manier mogelijk ook gekoppeld worden aan een ander delict. “Het belang van DNA-onderzoek voor slachtoffers en nabestaanden van ernstige misdrijven is hiermee enorm groot, want zaken worden echt sneller opgelost”, aldus Meulenbroek.

Veel onderzoek

Terug naar Suus Joosten, want wat gebeurde er met het DNA-spoor dat na de moord bij haar dochter is gevonden? Lex Meulenbroek legt in het algemeen uit welke stappen er worden doorlopen, dus niet specifiek voor deze zaak. “Eerst kijken we of er een directe match is met iemand in de DNA-databank. Bij cold cases worden DNA-sporen regelmatig opnieuw door de databank gehaald, want de databank groeit met iedere verdachte die wordt aangehouden. Daar kan dus eventueel een nieuwe match uitkomen.”

Op deze manier zijn al tal van cold cases opgelost, bijvoorbeeld de moord op de 8-jarige Semiha Metin in Deventer. Zij werd in 1991 vermoord en de dader werd ontdekt nadat hij in 2009 werd gearresteerd vanwege misbruik van een ander kind. Zijn DNA matchte met dat van de moordenaar van Semiha. In 2010 werd hij veroordeeld tot 12 jaar gevangenisstraf en TBS met dwangverpleging.

In 2023 werd deze praktijk verder verbeterd na de afronding van de proeftuin ‘Nieuwe Ronde Nieuwe Kansen’ waar het NFI aan deelnam. Lang niet alle sporen die gevonden worden op een plaats delict zijn namelijk volledig en sommige sporen bevatten bijvoorbeeld mengprofielen van verschillende mensen. In het verleden werden deze sporen eenmalig vergeleken met de DNA-databank en daarna slechts op verzoek van de politie. De proef in 2023 met deze gemankeerde sporen leverde echter 50 nieuwe matches op in zedenzaken, onderzoeken naar schietpartijen, geweldsdelicten, drugsdelicten en ontvoeringen. Sindsdien wordt een dergelijk ‘slecht’ DNA-spoor elke twee maanden opnieuw vergeleken met de DNA-databank.

Verwantschap

Naast het vergelijken van sporen in de DNA-databank, kan ook stamboomonderzoek belangrijk zijn bij het vinden van een dader. Sinds 2012 is het wettelijk mogelijk om de DNA-databank in te zetten voor verwantschapsonderzoek. Wetenschappelijk is namelijk bewezen, legt Meulenbroek uit, dat je via een DNA-profiel gecombineerd met een stamboomonderzoek kunt uitkomen bij achterneven en -nichten van de dader. “Dat is dermate nabij dat je kunt herleiden wie je zoekt.” Is er dus geen directe match in de DNA-databank, dan kan bij een beperkter aantal misdrijven verwantschapsonderzoek worden ingezet. De beperking: deze vorm van onderzoek kan alleen bij DNA-profielen uit de databank, in andere gevallen blijft medewerking vrijwillig.

Toch kan het inzetten van een vrijwillig verwantschapsonderzoek veel opleveren. “Er is rond 2012 enorme druk vanuit de media uitgeoefend, onder ander door Peter R. de Vries”, vertelt Meulenbroek. De cold-case van de moord op Marianne Vaatstra was hiervoor de katalysator. In 1999 is zij verkracht en vermoord. Hoewel er een goed DNA-spoor was, was de dader nog steeds niet gevonden. “Verwantschapsonderzoek kon hier iets opleveren, omdat in de omgeving waar de moord had plaatsgevonden weinig verhuisbewegingen waren. Dat is zeker bij zaken uit het verleden vaak een belangrijke voorwaarde”, legt Meulenbroek uit.

“Er werd bij deze moordzaak voor het eerst in Nederland besloten een grootschalig bevolkingsonderzoek te doen. Zo'n 8500 mannen uit Friesland die in de omgeving van de moordplaats woonden waren hiervoor uitgenodigd.” Dwang is bij dit soort onderzoeken volgens de wet dus niet mogelijk, dus medewerking is altijd vrijwillig. Meulenbroek verwachtte destijds dan ook niet dat de dader zou meewerken, maar dat deed hij toch. “Later heeft hij daarover gezegd: ‘Toen de folder met uitleg over het DNA-verwantschapsonderzoek op de deurmat lag, wist ik: het net sluit zich. Ik kan alleen nog maar hopen op een fout van het NFI’.”

Ultieme stap?

Steeds uitgebreider en succesvoller onderzoek is zeker voor mensen die met cold case-zaken zitten een mooi perspectief. Maar zou dat misschien nog beter kunnen? Voormalig cold-case rechercheur Leo Simaïs oppert namelijk het volgende: als 2 procent van een representatief deel van de Nederlandse bevolking hun DNA-profiel afstaat aan de databank, kunnen de politie en het NFI aan de hand van genealogisch verwantschapsonderzoek tal van cold cases oplossen.

Ook Lex Vermeulen van het NFI ziet wel de voordelen van genealogisch onderzoek op deze wijze, maar alleen als ‘laatste optie’ en ‘extra middel’. “Ik ben ervan overtuigd dat met de middelen die we nu allemaal hebben - zoals veel gevoeliger onderzoek, het beter kunnen zoeken naar sporen, zoeken in onze eigen databanken en in die van 27 Europese landen en gebruik van verwantschapsonderzoek - we in veel cold cases al het verschil kunnen maken. De grootste winst zit in het beter inzetten van wat je nu al kan.”

Kritische geluiden

Slachtofferadvocaat Richard Korver toont zich kritisch over zo’n algemene DNA-databank. “Op die manier draaien we de dingen om. We leven in een rechtsstaat waarin je onschuldig wordt geacht te zijn tot het tegendeel is bewezen. Als we dit gaan doen, ben je eigenlijk allemaal een beetje verdacht.”

Daarnaast is het een groot risico dat DNA alomvattende informatie bevat, aldus Korver. “Dat is veel meer dan alleen de identiteit van een betrokkene. Daarin is ook te zien wat voor ziektes iemand heeft bijvoorbeeld.” Een ander risico waar Korver op wijst, is het wisselende politieke klimaat over de hele wereld. “Wat als er straks een machthebber komt die zegt: ‘Wij vinden mensen met bruine ogen verdacht.’ Nee, het is levensgevaarlijk om dit soort databases op te zetten.”

Tweede Kamerlid Songül Mutluer (GroenLinks-PvdA) sluit zich hierbij aan. “Alleen onder heel strenge voorwaarden kan ik me hier iets bij voorstellen. Zo zouden die gegevens op enig moment ook zeker weer vernietigd moeten worden.”

Commercieel genealogisch onderzoek

Toch blijft het idee voor voormalig rechercheur Leo Simaïs een stip aan de horizon. “Ik weet uit ervaring bij het cold case-team waar ik werkte dat er DNA-profielen zijn gevonden, die dader- en delictgerelateerd zijn, waar nog geen naam, adres en geboortedatum aan verbonden zijn. Via verwantschapsonderzoeken zouden we dicht bij de daders kunnen komen.”

Een stap richting die horizon wordt momenteel al wel gezet. Dit heeft te maken met een ontwikkeling in de Verenigde Staten. Sinds 2007 zijn daar commerciële bedrijven actief die tegen niet al te hoge kosten en met een eenvoudige methode voor jou in hun database op zoek gaan naar verwanten. Hiervoor sta je vrijwillig wat DNA af, bijvoorbeeld door middel van wat speeksel op een wattenstaafje, en word je dus zelf ook onderdeel van de databank. Het aantal deelnemers loopt inmiddels in de miljoenen. Van over de hele wereld doen mensen mee, ook vanuit Nederland.

Hoewel het vrijwillig afstaan van DNA aan een databank niet direct betekent dat het gebruikt mag worden voor de opsporing van strafbare feiten, startte de Amerikaanse politie in 2017 met een proef waarbij DNA-profielen van verschillende cold cases werden vergeleken met die van de geregistreerde klanten uit deze data-banken. Via de ‘achterneven en -nichten-lijn’ ontdekte de politie op deze wijze maar liefst zeventig daders van cold cases, een enorm succes. De bekendste zaak is die van de ‘Golden State-killer’, die maar liefst 13 moorden en 50 verkrachtingen op zijn conto had staan.

Beslissing in 2026

In Nederland loopt momenteel ook een pilot met deze wijze van verwantschapsonderzoek. Eind 2023 gaf de rechtbank Limburg toestemming voor verwantschapsonderzoek met commerciële DNA-databanken in twee cold case-zaken. De ene zaak is een moord in Berg en Terblijt uit 2004 die bekend staat als de Heuvelmoord. De ander gaat om de dood van een onbekende vrouw, die in 2013 werd gevonden in de Pieterplas in Maastricht. In beide zaken is na jarenlang onderzoek nog steeds geen resultaat geboekt.

Bij navraag van Pointer meldt het Openbaar Ministerie dat de pilot nog niet is afgerond. De huidige regering maakt in 2026 een beslissing of deze pilot een vervolg krijgt.