Nieuwsberichten uit het afgelopen jaar liegen er in elk geval niet om. Russische plannen om de Duitse topman van een defensiebedrijf om te leggen, onderzeese internetkabels worden vernield, drones die militaire basissen in Duitsland en Engeland bespioneren, brandstichting in een Pools winkelcentrum, kraanwater vergiftigd, brandende pakketjes in vliegtuigmagazijnen. Het aantal Russische operaties in Europese landen neemt sterk toe, waarschuwen ook Leidse onderzoekers.

Europese inlichtingendiensten doen er nog een schepje bovenop. Rusland zou over 3 tot 5 jaar Europa kunnen aanvallen. “We moeten niet alleen investeren om oorlog te voorkomen, maar ook voorbereid zijn op het slechtste scenario”, volgens EU-buitenlandchef Kaja Kallas. En dat betekent meer uitgeven aan defensie en de productie van wapens, meent Rutte. “Dat is de beste manier om oorlog te vermijden.”

'Niet meer in vredestijd'

Is het echt zover? “We zijn eigenlijk niet meer in vredestijd”, zei onderzoeker Koen Aartsma van Instituut Clingendael eerder in een tv-uitzending van Pointer. “Als vrede groen is en oorlog rood, dan zitten we eigenlijk in oranje.” Juridisch gezien zijn we nog niet in oorlog, benadrukt hij. De belangrijkste afspraak van de NAVO-landen staat in artikel 5 van het NAVO-verdrag: als een van die landen wordt aangevallen, is dat een aanval op iedereen. Zodra dat artikel is geactiveerd, is het dus oorlog.

Zover is het nog niet. Maar Rusland doet er wel alles aan om net onder die drempel van oorlog te blijven. “De Russen zijn ons aan het testen”, zegt Michiel Hijmans, commandeur buiten dienst van de Koninklijke Marine. “Ze halen allerlei zaken uit die niet door de beugel kunnen, maar waarvan het tegelijkertijd heel lastig te bewijzen is wie er werkelijk achter zit. Er zijn net weer ongeïdentificeerde drones boven een luchtmachtbasis waargenomen; en er gaat meer volgen.”

'Wat is onze rode lijn?'

Hybride oorlogsvoering heet dat. Een strategie waarbij geen bommen en kogels worden ingezet, maar aanslagen, cyberaanvallen, propaganda en economische druk. Het gaat van de eerder genoemde aanslagen en sabotages op zee, tot inmeging in verkiezingen en het volspuiten van uitlaten met bouwschuim om zo bepaalde politieke partijen in een kwaad daglicht te zetten.

Soms lijkt het op pesterijen, bedoeld om onrust en verdeeldheid te zaaien. Maar soms zijn er ook levens in gevaar. “Rusland blijkt behoorlijk slordig in de uitvoering van hybride operaties, waardoor het niet ondenkbaar is dat sabotageacties – zoals een brandstichting in een winkelcentrum of een incident bij een wapenfabriek – onverwacht catastrofaal kunnen aflopen”, denkt Stijn van ’t Land, onderzoeker bij het Institute of Security and Global Affairs van de Universiteit Leiden.

“Dat roept belangrijke vragen op”, zegt Van ’t Land. “Wat is onze rode lijn? Veroordelen we zo’n actie als een oorlogsdaad? Gaan die gepaard met nog meer sancties en toezeggingen van materieel aan Oekraïne? Of versneld EU-lidmaatschap van Oekraïne?” En hoe gaan we om met de schuldvraag, vraagt Van ’t Land zich af. Kunnen we Rusland verantwoordelijk houden voor zo’n incident als er geen hard bewijs is? “Europese leiders moeten hier serieus over nadenken.”

Veiligheid

Hoever de incidenten en dreigingen zullen escaleren is moeilijk te voorspellen, zegt commandeur buiten dienst Hijmans. “De Russen weten dat ze een grootschalig conflict tegen de NAVO uit de weg moeten gaan, maar telkens de grenzen opzoeken gaat ze heel goed af”, meent hij. “Zeker nu Trump zich niet meer direct 100 procent achter de NAVO als geheel schaart. Die VS-EU-tweespalt is handig uit te spelen voor Poetin, althans het lijkt erop dat hij dat wil proberen. En ja, we moeten dus absoluut onze Europese defensie-inspanningen snel en significant verhogen, laten zien dat wij als EU niet met ons laten sollen en onze veiligheid zeer serieus nemen.”

Dat denkt ook voormalig NAVO-admiraal Rob Bauer. “We hebben 30 jaar lang bezuinigd op defensie, omdat we dachten dat het niet meer nodig was”, zei hij eerder in het programma Buitenhof. “Het heeft ertoe geleid dat we niet meer in staat waren echt af te schrikken. Waardoor Poetin dacht: ik kom weg met het binnenvallen. Eerst op de Krim, daarna heel Oekraïne. Ik kom weg met Syrië, ik kom weg met Georgië. Al die dingen hebben te maken met het feit dat wij niet meer geloofwaardig genoeg waren. Als je vrede wil, moet je je voorbereiden op oorlog.”

'We moeten ons klaar maken'

Oftewel, genoeg wapens kopen om de vijand voldoende af te schrikken. Of er dan een werkelijke oorlog komt, is niet zeker, zegt onderzoeker Van ’t Land. “Wat wel vaststaat, is dat Rusland zichzelf al ziet als verwikkeld in een confrontatie met het Westen. En ons onderzoek [naar hybride oorlogsvoering, red.] laat zien dat Rusland bereid is verregaande acties te ondernemen om Europese belangen te schaden.”

En die zijn misschien nog wel schadelijker dan dat er bommen vallen, denkt Hijmans. “Wij moeten ons wel degelijk zorgen maken en daarom ervoor zorgen dat we ons klaar maken voor mogelijk ergere zaken. Een serieuze cyberaanval op bijvoorbeeld onze banksystemen of onze energievoorziening is niet onmogelijk. Dat werkt direct ontwrichtend op de samenleving.”

“We zijn niet in oorlog, maar het is ook geen vrede. En we zullen in de toekomst niet veilig zijn als we ons niet voorbereiden om met dat gevaar om te gaan”, zei Rutte tijdens zijn speech. “We hebben ook zelf een taak”, zegt Aarstma van Instituut Clingendael. Water en kaarsen inslaan, powerbanks opladen, zaklampen kopen en contant geld in huis halen bijvoorbeeld. “We kunnen niet op de overheid alleen vertrouwen, in een scenario waarin opeens de stroom eruit komt te liggen. We zullen ook zelf het een en ander moeten doen om onze problemen te verkleinen.”