“De technische staat is verschrikkelijk”, begint Dmitry - niet zijn echte naam, om zijn identiteit te beschermen. Hij is een voormalig bemanningslid van Russisch onderzoeksschip Sibiryakov, dat meerdere keren verdacht is van spionage. Zo bleek eerder uit onderzoek van Pointer dat het schip zich een tijdlang ophield boven de Balticconnector, een aardgasleiding tussen Estland en Finland, voordat deze in 2023 vernield werd door het Chinese containerschip New New Polar Bear.

Dmitry heeft maanden op het schip gewerkt. Zijn dienstverband hield op vlak voor Rusland Oekraïne binnenviel. Sindsdien woont hij in het buitenland. “De helft van de apparatuur werkt niet. Het schip heeft een oude motor. Het onderhoud is slecht. Dus het schip kan nooit op volle snelheid varen. De maximumsnelheid is 10 knopen, dat is nog geen 20 kilometer per uur.”

Dmitry heeft geen goed woord over voor de Sibiryakov. Het uit 1989 stammende schip is in erbarmelijke staat en viel soms door storingen letterlijk stil. “Dan kan er van alles gebeuren. Het is een drijvende doodskist”, zegt hij. De verf bladdert, de ruimtes zijn vies en de machines verouderd, zo is te zien op video’s die hij zelf in 2020 gemaakt heeft. Daarnaast werd het personeel slecht betaald en was er altijd een tekort aan manschappen. “De gemiddelde leeftijd aan boord is een jaar of 60, schat ik. De gezondheid van die oudere bemanningsleden is niet goed. We konden nooit naar open zee, omdat twee officieren wekelijks bezoek van een dokter kregen.”

Ingezet voor spionage

Maar het schip wordt wel degelijk ingezet voor spionage, weet hij ook. “Eén van de directe functies van een onderzoeksschip is de zeebodem onderzoeken en informatie verstrekken aan het leger. Als het schip bezig is met een spionagemissie, dan maken ze zigzagbewegingen op lage snelheid om de zeebodem in kaart te brengen. Vaak zetten ze dan de motor helemaal uit om alle sonar-verstorende geluiden te elimineren. Op zulke momenten mogen wij ook geen lawaai maken aan dek.”

Hoewel Dmitry's ervaringen van 3 jaar geleden zijn zag hij op recente beelden, gemaakt door de Duitse omroep NDR, geen wijzigingen aan de buitenkant van het schip.

Opnames die Dmitry heeft gemaakt op de Sibiryakov in 2020

Afluisteren

Op het bovendek staan een heleboel antennes, zien we in andere video’s uit 2019 die we op YouTube vinden. “Dat zijn er veel te veel”, laat een bron met kennis van marineschepen ons weten. Deze antennes kunnen worden gebruikt om radiosignalen te zenden of te ontvangen. Zendende antennes leveren een enorme straling. Het is zelfs gevaarlijk om daarbij in de buurt te staan. In de video zien we echter dat de bemanningsleden zonder enige zorgen dicht langs de antennes wandelen, wat kan betekenen dat deze alleen worden gebruikt om radioverkeer te ontvangen. Worden ze dan gebruikt om andere schepen af te luisteren?

De Sibiryakov heeft inderdaad die capaciteit, vertelt Dmitry. “Het heeft een vrij krachtige antenneradio, waarmee het bijvoorbeeld NAVO-schepen kan afluisteren”, vertelt hij. “Niemand aan boord spreekt echter voldoende een vreemde taal om het goed genoeg te begrijpen. Daarom nemen we alles op dat we horen op de boordradio.”

In de video zijn rond minuut 1:57 de antennes en de militaire radars op het bovendek te zien.

Onderzeeërs opsporen

En het schip heeft ook andere apparatuur aan boord waarmee het inlichtingen kan verzamelen. Zo zien we op verschillende video’s uit 2019 dat er meetapparatuur aan boord is waarmee het zoutgehalte van zeewater op verschillende dieptes wordt gemeten. Als een zoutlaag wordt gevonden, kan een onderzeeboot onder die laag gaan hangen, waardoor het niet met sonar te detecteren is. Sonar kan op de zoutlaag weerkaatsen, waardoor een blinde vlek – ook wel schaduwzone genoemd - ontstaat waar een onderzeeboot handig gebruik van kan maken.

Deze informatie wordt vooral gebruikt om vijandelijke onderzeeboten op te sporen. Als je weet waar de zoutlaag is, weet je ook waar onderzeeërs zich mogelijk verstoppen. De truc is dan om je sonar op de juiste diepte te hangen om toch onder de laag te ‘kijken’ en een vijandelijke onderzeeër te vinden.

Meetapparatuur wordt te water gelaten om het zoutgehalte in het water vast te leggen.

Vijandelijke doelen

“Het schip heeft ook een overdreven krachtige, militaire radar, voor het in kaart brengen van de kust”, vertelt Dmitry. Hoewel het schip verder wit is, steken de twee grote grijze militaire radars in de mast behoorlijk af. Het zijn Palm Frond MR-212 radars, laat de anonieme bron ons weten. Die helpen de bemanning navigeren bij slecht zicht en geven een beeld van de kustlijn. Maar het kan ook worden gebruikt om vijandelijke doelen te identificeren.

Verder heeft de Sibiryakov sonar aan boord waarmee het gemakkelijk tot een diepte van 300 tot 400 meter kan ‘zien’, vertelt Dmitry. “Het is ongelooflijk wat deze apparatuur allemaal kan scannen: oude schepen, onderzeese kabels, pijpleidingen. Dit alles wordt tot in detail vastgelegd.” En dat levert een strategisch voordeel op, zegt hij. “Een kabel of pijpleiding van een potentiële vijand moet natuurlijk kunnen worden gemolesteerd. Als je zo’n kabel of leiding kapot kunt maken in oorlogstijd, vernietig je de energievoorziening van je potentiële vijand.”

Afgesloten ruimtes

De video’s van de Sibiryakov geven veel informatie over het leven aan boord en de mogelijkheden van het schip. Wat we zien in de video’s is interessant. Maar nog interessanter is eigenlijk wat we niet zien.

Dmitry kon tijdens zijn werk vrij bewegen op het schip. Maar sommige ruimtes waren ook voor hem verboden. “Er is een wapenopslagruimte en die is altijd gesloten. Er staat een stempel op dat je er niet mag komen. Iedereen beweert dat hij leeg is, maar of dat klopt weet ik niet. Er zijn wel kleine wapens aan boord, maar geen grote dingen. Geen torpedo's of kanonnen.”

En ook andere ruimtes zijn niet te zien in de video. Bijvoorbeeld de plek waar de radiosignalen worden afgeluisterd en opgenomen. Dat het schip wordt ingezet voor spionage is duidelijk. Is het ook betrokken bij sabotage van de Balticconnector? “Nee”, denkt Dmitry. “Daar heeft het de capaciteit niet voor. En het is niet betrouwbaar genoeg voor zulke serieuze operaties. Maar het kan wel samenwerken met andere schepen die die mogelijkheid wel hebben.”

Russian Spy Ships is een onderzoeksproject van journalisten van Pointer (KRO-NCRV), NDR, WDR en SZ (Duitsland), VRT (België), NRK (Noorwegen), Yle (Finland) en ERR (Estland). In samenwerking met SVT (Zweden), BBC (VK), Marineschepen.nl, Vake.ai, Marinetraffic.com en Dossier Center.

Kijk hieronder de Pointer Special: Spionnen op de Noordzee terug: