Deze gemeenten zijn ‘verkeerd bezig’ en verzaken hun maatschappelijke plicht om mogelijke misstanden uit het verleden te onderzoeken, vindt voorzitter van het Centraal Joods Overleg Ronny Naftaniel.

Pointer doet al 5 jaar lang een rondgang onder de 218 gemeenten die in de zogeheten Verkaufsbücher staan: de registratie van onteigend en doorverkocht Joods vastgoed. De afgelopen jaren hebben 168 gemeenten een onderzoek aangekondigd: daarin wordt onderzocht of deze woningen na de oorlog zijn teruggegeven aan de oorspronkelijke eigenaren en of de gemeente de Joodse terugkeerders heeft tegengewerkt tijdens dat proces. Inmiddels zijn deze onderzoeken in 139 gemeenten afgerond en gepresenteerd.

Dat betekent echter ook dat 50 gemeenten nog geen onderzoek hebben ingesteld, ondanks dat zij weten dat Joodse woningen binnen hun gemeentegrenzen zijn geroofd. In 44 gemeenten zijn minder dan tien woningen gedwongen van eigenaar gewisseld. Met zo’n relatief klein aantal panden kun je weinig zeggen over de opstelling van de gemeente tegenover de Joodse inwoners, zeggen experts, waaronder ook Naftaniel.

'Historische rechtvaardigheid'

"Dit soort onderzoeken zijn duur en rechtsherstel heeft meestal wel plaatsgevonden", zegt Naftaniel. "Maar als het vermoeden bestaat dat een gemeente zich verrijkt heeft aan een Joods pand, dan heeft zij de maatschappelijke plicht deze specifieke kwestie te onderzoeken. Niet alleen naar de Joodse burgers toe, als die er nog zijn, maar ook als vorm van historische rechtvaardigheid."

Er blijven zes gemeenten over waar tien of meer transacties zijn geweest, plus één gemeente die zelf een pand heeft gekocht. Het gaat om Almelo (60 transacties), Rijswijk (30), Midden-Drenthe (23), Hengelo (22, waarvan 1 door de gemeente), Waterland (13), Culemborg (11) en Hillegom (2 transacties, waarvan 1 door de gemeente).

‘Kulargument’

De gemeente Almelo antwoordt jaarlijks dat zij afwachten tot een nabestaande melding doet van een mogelijke dwaling. Tot die tijd worden de 60 transacties binnen de Almelose gemeentegrenzen niet onderzocht.

Naftaniel vindt dat een 'kulargument' van de gemeente Almelo. "Gemeenten die niets doen omdat Joden niet zelf om onderzoek vragen, zijn verkeerd bezig. Die onderzoeken doe je niet alleen voor de oorspronkelijke eigenaren of nabestaanden, maar om een beeld te krijgen van het handelen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Daar vallen ook nu nog lessen uit te trekken." Naftaniel vindt het daarom ook belangrijk dat inwoners die niet direct geraakt zijn door de roofhandel van Joods vastgoed hun gemeenteraadsleden aansporen om onderzoek te doen.

De gemeente Hengelo gaf in 2020 aan dat ze een onderzoek instelden. Vorig jaar hebben we navraag gedaan bij de gemeente wanneer we de resultaten van dat onderzoek konden verwachten. Daarop antwoordde een woordvoerder dat er sprake was van een intern misverstand bij de gemeente: er is destijds geen onderzoek gestart, en dat is de gemeente nu ook niet van plan. "Ik ben bang dat er bij de beantwoording of afhandeling van de vorige vraag wat mis is gegaan", verklaart een woordvoerder van de gemeente.

De tekst loopt verder onder het oproep-blok:

In Hillegom hebben slechts 2 transacties plaatsgevonden, en bij een daarvan kocht de gemeente het pand. Volgens Naftaniel is dat reden genoeg om te onderzoeken wat er met die woning is gebeurd. Vermoedelijk is dit gebouw gesloopt nadat de oorspronkelijke eigenaar vlak na de oorlog op natuurlijke wijze is overleden. Of er nog nabestaanden zijn, en of die zijn ingelicht over het bestaan van dit pand is nog onduidelijk.

Overigens is niet bij alle transacties direct in de Verkaufsbücher te zien of de gemeente betrokken was. In de gemeente Apeldoorn werd een pand aan de Stationsstraat 88 door een oorlogskoper verhuurd aan de gemeente Apeldoorn, die er een distributiekantoor in onderbracht. Zo’n verhuur staat niet in het register vermeld, maar ontdek je pas na diepgravend onderzoek. Na de oorlog vroeg een nabestaande het pand terug; zij wilde de verkoop en de huurovereenkomst nietig laten verklaren. Maar de gemeente Apeldoorn wilde het pand niet verlaten. Uiteindelijk heeft het nog twee jaar geduurd voordat de nabestaande haar rechtmatige eigendom terugkreeg. De gemeente Apeldoorn heeft naar aanleiding van een Verkaufsbücher-onderzoek excuses aangeboden voor deze gang van zaken.

Kwaliteit van onderzoeken

Hoewel er 139 onderzoeken zijn afgerond, laat de kwaliteit van deze rapporten soms te wensen over. In 43 gevallen is slechts sprake van een vooronderzoek of is het onderzoek niet door een onafhankelijke partij uitgevoerd. De conclusies van deze onderzoeken geven dan ook geen bevredigend of betrouwbaar antwoord op de vraag of een gemeente zich coulant opstelde tegenover de Joodse overlevenden die terugkeerden uit de onderduik of concentratiekampen.

Zoek via onderstaande link mee in jouw buurt:

Naftaniel heeft de afgelopen jaren in een aantal klankbordgroepen gezeten, waarin hij advies gaf aan de onderzoekers. In die rol heeft hij veel goede èn slechte onderzoeken onder ogen gekregen. "Ik denk dat een aantal gemeenten terug naar de tekentafel moeten", concludeert hij. "Maar er zijn gelukkig ook veel onderzoeken die de toets der kritiek kunnen doorstaan. Het hangt er sterk vanaf hoe de onderzoeksvragen zijn opgesteld."

Volgens Naftaniel staren veel gemeenten zich blind op de transacties in de Verkaufsbücher, het rechtsherstel en eventuele heffingen die aan teruggekeerde Joden zijn gedaan. Maar ze zien vaak het belangrijkste over het hoofd, namelijk de houding van de gemeente tegenover de Joodse gemeenschap. Sommige personen kwamen in de problemen tijdens het proces van rechtsherstel, zoals bewoners die de woning niet wilden verlaten of verbouwingskosten die op de oorspronkelijke eigenaren werden verhaald. Naftaniel vindt dat gemeenten ook moeten onderzoeken of zou coulant waren in deze individuele gevallen.

Geen oog voor persoonlijke omstandigheden

Daarnaast beschrijft de Verkaufsbücher zo’n achtduizend transacties, terwijl wordt geschat dat 16 tot 20 duizend Joodse panden zijn onteigend. Een groot deel van de woningen is niet doorverkocht maar verhuurd, waardoor ze niet zijn geregistreerd in de Verkaufsbücher. Volgens Naftaniel wordt voor deze woningen zelden onderzocht of rechtsherstel en coulance heeft plaatsgevonden, terwijl dat wel relevant is voor de conclusies van de onderzoeken.

"Het is van belang om te zien hoe ambtenaren tijdens en na de oorlog hebben gehandeld. Of zij strikte regels hebben gevolgd, terwijl ze wisten dat die regels heel veel pijn deden bij de slachtoffers. Daar kun je ontzettend veel van leren." Volgens Naftaniel horen ambtenaren de wet te volgen, maar dat gebeurt – ook nu nog - soms zo strikt dat er geen oog voor persoonlijke omstandigheden is. Zelfs na 5 jaar media-aandacht begrijpen nog lang niet alle gemeenten het belang van deze onderzoeken, denkt Naftaniel. "Sommigen zijn blij zodra het achter de rug is. En ze zijn dat onderzoek alleen gaan doen door druk van Pointer."

Financiële compensaties

Dat het anders kan, bewijst een handvol gemeenten die na onderzoek excuses – en soms zelfs financiële compensaties – aanbieden aan de Joodse gemeenschap. Zonder de inspanningen van Pointer (KRO-NCRV) zouden deze gemeenten niet van het bestaan van deze transacties hebben geweten.

In Apeldoorn werd in 2022 liefst 700 duizend euro vrijgemaakt voor de uitbreiding van het herinneringscentrum Het Apeldoornsche Bosch. In datzelfde jaar schonk de gemeente Winterswijk 75 duizend euro aan de Stichting Cultuurbehoud Achterhoek om de synagoge te renoveren en onderhouden: de gemeente had in de oorlog de onteigende synagoge gekocht en had het gebedshuis na de oorlog weer te koop aangeboden bij de Joodse terugkeerders.

In 2023 werd in Maastricht 100 duizend euro beschikbaar gesteld aan de Joodse gemeenschap, onder meer om de synagoge te onderhouden. Ook werd 25 duizend euro besteed aan een onderwijsprogramma over de Holocaust. En recent werd in Delft besloten dat 150 duizend euro moet worden vrijgemaakt om de synagoge en Joodse begraafplaats te behouden. In Groningen ontving een nabestaande in 2022 excuses en een schadevergoeding van ruim 3 ton van de gemeente vanwege de verkoop van een woning.

"Je kunt niet meer ongedaan maken wat er tijdens en na de oorlog is gebeurd", zegt Naftaniel. "Maar je kan er wel iets van leren en proberen om vormen van antisemitisme en racisme te bestrijden."