Met welk bedrijf Defensie in zee gaat en welke bevoegdheden het ingehuurde personeel krijgt, is nog niet bekend. “Daarover wordt met meerdere partijen en instanties overlegd. De Tweede Kamer zal worden geïnformeerd over de nadere invulling van de inhuur van patrouillecapaciteit”, laat een woordvoerder van het ministerie weten. De inhuur is bedoeld als tijdelijke oplossing, tot Defensie over nieuwe schepen beschikt.

Het is voor het eerst in vredestijd dat Defensie militaire taken op de Noordzee wil uitbesteden aan private partijen. Deze week werd bekend dat twee onderzeese datakabels in de Oostzee zijn uitgevallen. De getroffen landen houden rekening met sabotage.

Eind september wees journalistiek onderzoek van onder meer Pointer, Marineschepen.nl en het Belgische VRT NWS uit dat vermoedelijk op grote schaal door Rusland wordt gespioneerd in de Oost- en Noordzee. De Russische onderzoeksschepen zijn vooral geïnteresseerd in kritieke infrastructuur op zee, zo vertelde een voormalig bemanningslid. “Een kabel of pijpleiding van een potentiële vijand moet natuurlijk kunnen worden gemolesteerd. Als je zo’n kabel of leiding kapot kunt maken in oorlogstijd, vernietig je de energievoorziening van je potentiële vijand. En dat levert een strategisch voordeel op.”

Uit het onderzoek van Pointer blijkt ook dat de Russische onderzoeksschepen gewapende elitemilitairen aan boord hebben, die gespecialiseerd zijn in verkenning en sabotage. Soms zijn de onderzoeksschepen zelf ook uitgevoerd met wapens, zo bleek begin deze maand toen het Russische onderzoeksschip Kildin met geschut op het voordek werd gefotografeerd nabij Denemarken.

Ingehuurde patrouilles

Duitsland kondigde vorige maand aan dat het een extra patrouille-eenheid inzet om de Russen op zee in de gaten te houden. Het Nederlandse ministerie liet vorig jaar al weten dat het twee extra schepen aanschaft om de Noordzee te bewaken. Die schepen kunnen pas in 2026 of 2027 worden ingezet, terwijl het ministerie ondertussen wel als taak heeft om de infrastructuur te beschermen. Ook kampt Defensie met een personeelstekort.

“De kustwacht en marine hebben te weinig personeel en middelen (om de Noordzee te beschermen, red.). Dus zul je wel mensen moeten inhuren”, reageert defensiespecialist Patrick Bolder van de Haagse denktank HCSS. “Maar wat mag je wel en niet doen? Wat is precies de taakstelling? Het roept wat mij betreft meer vragen op dan dat het me een gevoel van veiligheid oplevert.”

Geweld gebruiken

De mogelijkheden om in te grijpen tegen Russische spionnen zijn vrij beperkt. “Een marineschip kan niet handelend optreden tegen een Russisch schip in internationale wateren dat bezig is om spionageactiviteiten te verrichten,” zegt Terry Gill, emeritus hoogleraar militair recht aan de Universiteit van Amsterdam. Oftewel: de marine kan buiten de Nederlandse zeegrenzen geen Russische spionnen arresteren en al helemaal geen geweld gebruiken.

Het grootste verschil in bevoegdheden tussen de marine en ingehuurde beveiligers is in de twaalf mijl rond de kust van Nederland, ook wel onze territoriale wateren genoemd. Daar mag de marine wél Russen die de wet overtreden oppakken en zelfs geweld gebruiken waar nodig. Maar vanwege het geweldsmonopolie van de staat, mag ingehuurd personeel geen geweld gebruiken. Ondanks het feit dat sommige Russische schepen dus wel bewapend zijn.

‘Cowboys’

Het inhuren van private partijen voor defensietaken kan de associatie oproepen met het Amerikaanse beveiligingsbedrijf Blackwater. Die huurlingen beveiligden Amerikaanse diplomaten in Irak, maar richtten daar ook een bloedbad aan tegen onschuldige burgers. “Blackwater is natuurlijk wel het schrikbeeld van een particulier bedrijf die met echte cowboys daar tekeer zijn gegaan. Daar waren geen goede regels over het afleggen van verantwoordelijkheid en controle,” zegt Gill. “Maar er is niet zo veel aan de hand als je het goed regelt.”

Want wie is er verantwoordelijk voor de particuliere patrouille in de Noordzee als er iets fout gaat? Dan moet je niet alleen denken aan Blackwater-praktijken, maar bijvoorbeeld ook aan een aanvaring met een ander schip. “Als zij daar taken vervullen op basis van een contract en de instructies van de Nederlandse overheid, dan ligt de aansprakelijkheid ook bij de staat als er dingen misgaan”, zegt Fred Soons, emeritus hoogleraar internationaal recht aan de Universiteit Utrecht. “Tenzij zal blijken dat particulieren aan boord van het schip juist iets hebben gedaan wat tegen de instructies van de staat inging, dan ligt het veel ingewikkelder.” Daarom verwacht Soons dat de particuliere schepen wel door een kapitein van de marine zullen worden geleid, of dat ze van hen de orders zullen krijgen.

Gewapend

Defensie is er nog niet uit hoe de particuliere patrouilles eruit gaan zien. “Ik verwacht niet dat de patrouille die wordt ingehuurd bewapend zal zijn”, reageert Niels Woudstra, oud-marineofficier en expert op het gebied van internationaal zeerecht. “Je kan het vergelijken met dat je naast de politie ook boa’s en beveiligers hebt. Terwijl er meer vraag is naar beveiliging, kan die geleverd worden door inzet van een goedkopere beveiliger of boa, in plaats van een dure, meer opgeleide politieagent. Een beveiliger is niet bewapend, maar de agent wel. Op zee kan de civiele patrouillecapaciteit fungeren als beveiliger en indien nodig opschalen naar de kustwacht of marine”, zegt Woudstra. “Op die manier zie ik ook geen problemen met de rechtspositie en geweldsinstructie voor de civiele capaciteit. Ik vind het een hele mooie oplossing. Het resulteert in meer ogen en oren op zee.”

Het is inderdaad beter om private bedrijven niet gewapend de Noordzee op te sturen, denkt defensiespecialist Bolder. “Het geweldsmonopolie moet bij de staat blijven”, vindt hij. “Anders krijg je commerciële partijen die zich op de markt gaan roeren en tegen elkaar gaan opbieden met betere wapens of beter getrainde mensen. Het is een glijdende schaal. Er ontstaat dan een soort van wilde westen.”

Bolder ziet daarom meer in patrouille vanuit de lucht. “Bijvoorbeeld met MQ-9 Reaper drones. Die zijn specifiek voor maritieme taken toegerust. Zo’n drone kan heel snel en langdurig een schip volgen. Het kan 24 uur boven de Noordzee hangen. Als het dan een verdacht schip ziet, kan een kustwachtschip of ander patrouillevaartuig vanuit Den Helder vertrekken om het schip te onderscheppen.”

Hoogleraar militair recht Gill vindt het goed dat het inhuren van private beveiligers voor patrouille van tijdelijke aard is: “Als we een marine hadden die zo groot was als tijdens de Koude Oorlog, dan zou het waarschijnlijk geen probleem zijn voor de marine om dit zelf te doen. Maar er zijn zo ontzettend veel bezuinigingen geweest dat het jaren zal duren om met nieuwe investeringen weer het potentieel terug te krijgen van bijvoorbeeld de jaren tachtig. Dat heb je niet in een dag of een week of een jaar.”

In samenwerking met VRT NWS en Marineschepen.nl

Update 20-11-2024:
Defensie laat in een reactie weten dat het een schip zal inhuren, dat alleen mag monitoren en detecteren. En dus geen geweld gebruiken. "Het wordt een zogeheten ‘staatsschip'. Het gaat dus niet om een militaire taak, het personeel zal dus ook niet bewapend zijn. Als er een (mogelijk) incident of verdachte situatie zich voordoet, moet de Kustwacht/Politie en/of Koninklijke Marine ingeschakeld worden", laat een woordvoerder weten.