De TOZO-regeling werd in maart 2020 in allerijl opgetuigd en is in vijf ronden uitgekeerd tot oktober 2021. Omdat het een nationale crisis was, droeg de overheid de gemeentes op de regeling coulant toe te passen: bij twijfel uitkeren, misbruik werd ingecalculeerd. “Corona liet wat mij betreft het falen van de Sociale Zekerheid zien. Voor deze groep was er geen vangnet”, zegt Rutger Groot Wassink, wethouder Sociale Zaken in Amsterdam.

Luister naar de radio-reportage van Mijke van Wijk:

Coulantie

Amsterdam was de meest coulante gemeente en kende ruim 95 procent van alle aanvragen toe. De stad vorderde 7 procent terug. Dat was gemiddeld voor de tien grootste gemeenten, blijkt uit cijfers van Pointer. De terugvordering kan bestaan uit inkomsten die de zzp-er toch heeft gekregen tijdens de looptijd van de uitkering. Of omdat de gemeente na handhaving ontdekte dat iemand de uitkering ten onrechte ontving. De grootste gemeenten vorderden iets meer terug dan het gemiddelde van 4 procent van alle gemeenten, maar: “Ook deze 7 procent is weinig”, zegt Ruimschotel.

Er is nog een aanwijzing dat de gemeentes niet gemotiveerd waren om onrechtmatig gebruik op te sporen, meent Ruimschotel. In 2020 zijn in totaal 60 mensen beboet die zijn betrapt op het onterecht ontvangen van een TOZO uitkering, blijkt uit cijfers van SZW. Dat is “ridicuul weinig”, vindt Ruimschotel

Verpest feestje

De onderzoeker kan het wel verklaren: “Gemeentes hadden geen belang om opsporing hoge prioriteit te geven. Ze willen de zelfstandig ondernemers die in hun stad wonen, houden. Die zorgen voor werkgelegenheid en een florerende stad. En het verpest het feestje van die mooie regeling die hongersnood heeft voorkomen. Daarbij: het rijk betaalt.” Maar: “Puur vanuit het oogpunt van rechtmatigheid en rechtvaardigheid zou je je vraagtekens kunnen zetten dat hier zo weinig opgespoord is.”

Uit onderzoeken en controles blijkt dat bij subsidieregelingen zoals de TOZO twintig procent onrechtmatig wordt ontvangen. Dat zou betekenen dat van de drie miljard die is uitgekeerd, 600 miljoen onrechtmatig is uitbetaald. Trek daar de 130 miljoen van af die is teruggevorderd en je komt op 470 miljoen. “Ik vind twintig procent misbruik een te onderbouwen schatting, maar je komt nooit achter het exacte fraudebedrag,” zegt Ruimschotel. “Naast het misbruik dat op te sporen is, zoals inkomstenfraude of adresfraude, zullen mensen zwart hebben gewerkt, zich pas hebben laten uitbetalen nadat de TOZO was gestopt of niet hebben gewerkt terwijl er wel werk was.”

Op de vraag welke problemen ze tegenkwamen bij de uitvoering van de regeling reageert de gemeente Tilburg: “Er waren onderdelen van de TOZO-regeling die niet uitvoerbaar waren. Denk hierbij aan toezicht op zwart werk. Met duizenden aanvragen en geen signalen is dat onmogelijk. Daarnaast was het schuiven met omzet naar buiten de TOZO-periode eenvoudig en oncontroleerbaar.”

Noodgrepen

“Je zal moeten accepteren dat je nooit achter het fraudebedrag komt, maar je moet ook nooit accepteren dat men er weinig energie in stopt om dat tóch te proberen. Daar hebben de gemeentes het laten liggen als je naar de cijfers kijkt. Ja, die sterke indruk heb ik wel,” zegt Dick Ruimschotel. “Het gaat om honderden miljoenen die onrechtmatig zijn vergeven en daar kan je hele nuttige dingen mee doen. De gemeentes hebben op zijn minst de inspanningsplicht om te controleren of de uitkeringen rechtmatig zijn verkregen.”

Volgens de Amsterdamse wethouder Groot Wassink laat de TOZO vooral zien dat er een groot gat zit in de Sociale Zekerheid: “Als we reguliere opvang hadden gehad voor deze groep zelfstandigen, dan ben ik ervan overtuigd dat dat ons minder geld had gekost dan dit soort noodgrepen.”

Luister naar de reportage over Het TOZO-vertrouwen.