In samenwerking met het journalistieke onderzoekscollectief Balkan Investigative Reporting Network (BIRN) heeft Pointer onderzocht wat er bij Frontex is veranderd sinds Hans Leijtens aantrad en welk effect dat heeft voor migranten. BIRN bericht al langer over misstanden aan de buitengrenzen van Europa. Voor dit onderzoek spraken we met betrokkenen, zowel 'on' als 'off the record' en hadden we inzage in interne documenten.

Hans Leijtens is begin maart 2023 amper 3 dagen aan het werk in zijn glazen kantoor met een indrukwekkend uitzicht over Warschau, als hij een belangrijke brief op zijn bureau krijgt. Het is een schrijven van de interne mensenrechtenfunctionaris bij Frontex, Jonas Grimheden. Die vraagt aandacht voor het optreden van de Bulgaarse grenspolitie, die door Frontex wordt ondersteund aan de grens met Turkije. “Er zijn zorgen gerezen over voortdurende en aanhoudende beschuldigingen van irreguliere terugkeer, zogeheten push-backs (..) en het buitensporige geweld door de grenspolitie tegen migranten die proberen de grens over te steken.”

Leijtens, die nog maar kort daarvoor afscheid nam als commandant van de Koninklijke Marechaussee, laat de brief even voor wat hij is. Hij ziet meer in het opvoeren van de samenwerking met Bulgarije.

Griekenland

Push-backs, het illegaal en zonder proces terugsturen van asielmigranten, en mishandelingen van migranten zijn ook al jaren aan de gang in buurland Griekenland. Onder Leijtens voorganger Fabrice Leggeri raakte Frontex betrokken bij push-backs door de Griekse kustwacht. Rapportages daarover werden door Leggeri onder het vloerkleed geveegd. Dat kwam aan het licht door het werk van onderzoeksjournalisten en het Europese anti-fraudebureau OLAF dat Leggeri betichtte van wanbestuur. Leggeri trad af. Hij is nu parlementslid voor de radicaal-rechtse partij van Marine Le Pen in het Europees Parlement.

In de eerste maanden van Leijtens directeurschap wordt duidelijk dat de Grieken allerminst onder de indruk zijn van alle onthullingen: in juli 2023 vaart het schip de Adriana met naar schatting 750 migranten aan boord door internationale wateren ten zuiden van de Griekse havenplaats Pylos. In dit gebied is de Griekse kustwacht verantwoordelijk voor het helpen van schepen die in de problemen raken.

Maar de Griekse kustwacht sleept, in plaats van te helpen, de volgepakte Adriana weg naar een zone buiten hun verantwoordelijkheid. Het schip zinkt. Amnesty en Human Rights Watch gaan ervan uit dat zeker zeshonderd mensen zijn verdronken. Volgens de Griekse Ombudsman zijn acht medewerkers van de kustwacht schuldig aan het in levensgevaar brengen van de opvarenden.

Frontex bood de Grieken zeker drie keer aan om vanuit de lucht te assisteren, maar die hulp werd afgeslagen. Er werd zelfs gezegd dat het vliegtuig beter ergens anders naar schepen in nood kon gaan zoeken. Zo worden de buitenlandse agenten van Frontex wel vaker om de tuin geleid, met de boodschap dat ze niet nodig zijn.

Kort na deze scheepsramp, waarvoor tot nu toe geen enkele kustwacht-medewerker is vervolgd en gestraft, schrijft Jonas Grimheden een nieuw document. In zijn ogen moet Frontex vertrekken uit Griekenland. Hij verwijst naar een artikel in de verordening van Frontex. Daarin staat dat de directeur van het agentschap, Leijtens dus, beslist dat het zich terugtrekt uit een operatie als daarbij mensenrechten worden geschonden. Volgens Grimheden is hier daar duidelijk sprake van.

‘Productief, niet politiek’

Maar Frontex blijft. Net als de illegale pushbacks en mishandelingen van migranten.

“Als je meteen je troefkaart speelt, is de druk erop of eraf. Dan wordt het politiek en ik wil dat het productief is”, zegt hij in een interview met de collega’s van BIRN ter gelegenheid van zijn tweede verjaardag als Frontex-baas.

Hij erkent dat de aanpak tot nu toe niet leidde tot een sterk resultaat. Zo stond er in de verbeterplannen dat de Grieken camera’s aan boord moeten hebben van elk vaartuig dat medegefinancierd is door Frontex. Vervolgens kwamen de boten terug zonder opnames. “Maar er staat niet dat de camera áán moest”, werd er dan gezegd. Kortom, de Grieken leverden een ‘lippendienst’ aan het plan, in de woorden van Leijtens.

Nu is hij ‘ongeduldig’ geworden en wil hij de Grieken meer onder druk zetten via de financiering van onder meer kustwachtschepen. “Als ze de afspraken niet uitvoeren, betaal ik niet mee aan de vaartuigen”, aldus Leijtens tegen BIRN.

Bulgarije

Ondertussen komen ook uit Bulgarije aanhoudend berichten over misstanden, zo blijkt onder meer uit interne documenten die BIRN heeft verkregen met een beroep op de Europese wet voor openbaar bestuur. Het Fundamental Rights Office van Grimheden bericht in een overzicht van incidenten dat er ‘regelmatig’ gewelddadige pushbacks zijn en dat het ‘stilzwijgend gebruik’ is om niet te rapporteren over incidenten.

Dat blijkt ook als op 2 juni 2024 een Frontex-agent een groep migranten ziet bij de grens met Servië. Hij waarschuwt zijn Bulgaarse collega’s, die een hondenbrigade inzetten. Anderhalf uur later ziet de Frontex-agent de groep weer. Hij ziet ook dat een van de migranten aan het schudden is, kennelijk in shock en bebloed van een hondenbeet. Hij verzorgt de wond en merkt nog op dat de gewonde man drie lagen kleding draagt. Gevraagd naar een verklaring, bevestigen de Bulgaarse autoriteiten wel dat een hond is ingezet bij de aanhouding, maar ze leggen niet uit wat de hond heeft gedaan. Dat had wel gemoeten, concludeert het onderzoek van het Fundamental Rights Office. Een verdere uitleg van de kant van de Bulgaarse grenspolitie blijft uit.

Waarom draait Leijtens ook de Bulgaren de duimschroeven niet wat meer aan, zoals hij bij de Grieken doet?

‘Diep in cultuur verankerd’

Bulgarije is niet vergelijkbaar met Griekenland, vindt Leijtens. “Ik kan het niet helemaal analyseren misschien, maar met de chef van de grenspolitie in Bulgarije hebben we een andere discussie. Het voelt anders.” De harde manier van optreden zit diep in de cultuur verankerd, denkt hij, en is daarom zo moeilijk te veranderen.

Mensenrechtenofficier Grimheden onderhandelt al sinds midden 2024 over een actieplan dat met ‘specifieke maatregelen en indicatoren’ de situatie beetje bij beetje moet verbeteren. Leijtens: “Ik ben er 100 procent zeker van dat de Bulgaren zullen leveren. Maar het is de cultuur. Je kunt de cultuur niet veranderen met een actieplan. Het is, zoals de Fransen zeggen: 'Frapper toujours'. Je moet het blijven benadrukken.”

‘Strategie van niets’

Europarlementslid Tineke Strik, die Frontex al jaren kritisch volgt, vindt dit een "strategie van niks", zegt ze tegen Pointer. “Het kan best dat dat hartstikke toffe peren zijn, die leidinggevenden, maar daar gaat het in essentie natuurlijk niet om. Het gaat om het beleid van de Bulgaarse regering, want het zijn geen incidentele praktijken. Het is gewoon een welbewuste strategie om mensen ook met geweld buiten de deur te houden.”

Ook organisaties die migranten in Europa helpen, zijn niet overtuigd van Leijtens aanpak. Fredrica Toscano zit namens Save the Children in het toezichthoudend orgaan van Frontex. Er is ‘meer openheid’ sinds Leijtens’ aantreden, erkent zij. "Heeft de aanwezigheid van Frontex de afgelopen twee jaar echt de schendingen van fundamentele rechten verminderd? Helaas blijven er meldingen van geweld, pushbacks en mishandeling, ook van kinderen, zoals herhaaldelijk gedocumenteerd door Save the Children, aan de grenzen waar Frontex actief is. Ik geef Leijtens hier zeker niet direct de schuld van - hij heeft wat moeite gedaan om het toezicht te verbeteren - maar het is moeilijk om te zeggen dat de aanwezigheid van het agentschap een verschil heeft gemaakt."

Vergiftigde kelk

Uiteindelijk, zeggen sommige critici, is Leijtens gedoemd te mislukken zolang Europese leiders een harde lijn aanhouden ten aanzien van migratie. Pushbacks zijn misschien illegaal en lelijk, maar het is niet overdreven om te zeggen dat sommige EU-lidstaten ze als een noodzakelijk kwaad beschouwen.

"Leijtens is toegewijd aan de wet, maar hij heeft een vergiftigde kelk geërfd", zegt Sophie in 't Veld, die tot vorig jaar het werk van Frontex onder de loep nam als lid van het Europarlement voor de liberalen. "Terwijl Europese leiders bezig zijn met hard optreden tegen migratie, heeft Leijtens de invloed niet om de lidstaten echt onder druk te zetten op het gebied van grondrechten. En wetteloosheid en straffeloosheid gaan door aan de buitengrenzen van Europa."

Luister hieronder het radio-item over Leijtens beleid terug: