‘Als we aan natuur denken dan zeggen veel mensen dat Nederland heel groen is. Je fietst de stad of het dorp uit en al snel rijd je langs weilanden. Natuur genoeg, zou je misschien denken. Maar schijn bedriegt,’ zegt Patrick Nuvelstijn van Natuurmonumenten.
Tijdens de research voor ons dossier Dier en Bouw, over de conflicterende belangen tussen behoud van natuur en economische ontwikkelingen zoals bouwprojecten of evenementen, stellen we ons een simpele vraag: Hoeveel natuur is er in Nederland en is deze natuur ook beschermd?
Bodemgebruik Nederland
Om deze vraag te beantwoorden duiken we in de cijfers. Als we kijken naar de bodem van Nederland dan zien we dat bijna 67% van onze grond in gebruik is voor de land- en tuinbouw. Ongeveer 18 % is bebouwd, met onder andere woningen, wegen en bedrijventerrein. Dan blijft er nog 15% over voor bos en open natuurlijk terrein zoals duinen, stuifzanden, heide en moerasgebieden. Maar deze categorie is niet allemaal ‘vrije’ natuur. Hier worden ook de bossen meegerekend die gebruikt worden voor bijvoorbeeld de productie van hout.
Natura 2000 gebieden
Hoeveel natuur is dan wel beschermd tegen economische ontwikkelingen? De Europese Unie heeft in heel Europa natuurgebieden aangewezen, de zogenoemde Natura 2000 gebieden, die een speciale beschermde status hebben gekregen. Ook in Nederland zijn er ruim 160 Natura 2000 gebieden, zowel op land als op zee.
Die speciale bescherming houdt in dat er alleen gebouwd mag worden als dit niet schadelijk is voor de natuurdoelen waarvoor dat gebied is aangewezen. Maar het wil niet zeggen dat er niet of nooit gebouwd mag worden naast of zelfs in een Natura 2000 gebied. Nuvelstijn geeft een voorbeeld: ‘Als er ergens in een Natura 2000 gebied orchideeën groeien die beschermd zijn dan mag er net buiten dit gebied best zware industrie komen, mits de uitstoot niet slecht is voor de groei van de orchidee.’
Beschermd Natuurgebied
Om hoeveel grond gaat het in Nederland? Als we zoeken naar de cijfers blijkt dat niet eenvoudig. Uit de Natura 2000-barometer van de Europese Commissie lezen we dat in Nederland 13,3% van het landoppervlak Natura 2000-gebied is. Maar dat is inclusief al de grote wateren zoals de kustgebieden, de Waddenzee, het IJsselmeer en de grote rivieren. Naar schatting blijft na aftrek van al dat water ongeveer 8% land over.
Volgens het biodiversiteitsverdrag van de Verenigde Naties moet ieder land in 2020 17% van zijn landoppervlakte (inclusief water) reserveren als natuur. Nuvelstijn: ‘De aankomende jaren moet er natuur bijkomen om aan deze doelstelling te voldoen. Het Rijk heeft deze taak, om meer natuur te creëren, aan de provincies overgedragen. En het is nu maar de vraag of de provincies deze taak voortvarend genoeg gaan uitvoeren. Juist op provinciaal niveau zijn er conflicterende belangen tussen natuur- en economische ontwikkeling. De afweging wordt lastiger. Het is dan aan de bestuurder of de belangen van de natuur leidend blijven.’
Planologische bescherming
Hoe is de rest van de natuur in Nederland beschermd?
Als een gebied geen Natura 2000-status heeft, kan het een planologische bescherming hebben. Dit wil zeggen dat de gemeente of de provincie een bepaald gebied heeft aangewezen als natuurgebied. Maar de (lokale of provinciale) politiek kan dan dus wel beslissen tot een bestemmingswijziging van de grond.
En dit is precies waar Nuvelstijn zich zorgen over maakt. ‘Deze planologische bescherming van de natuur is zwak. In de periode tussen 2000 en 2015 zijn in totaal bijna 12.000 woningen gebouwd in natuurgebieden die planologisch beschermd zijn. In de praktijk blijkt dus dat deze vorm van bescherming veel zwakker is dan de Natura-2000 gebieden. Om daar te bouwen is heel, heel moeilijk. Je moet dan zelfs goedkeuring uit Brussel krijgen.’
Beschermde dieren
Nuvelstijn is kritisch op de wijze waarop de overheid de bescherming van de natuur juridisch heeft uitgekleed. ‘Vroeger kon je naar de rechter stappen als je vond dat een natuurgebied niet mocht worden aangetast omdat het gebied in zijn geheel een bijzondere plek was. Bijvoorbeeld omdat het er heel stil, donker en weids is. Eigenschappen van de natuur die (ook) voor mensen van belang zijn. Maar dit is nu geen argument meer in de rechtszaal. Tegenwoordig kun je je alleen nog beroepen op beschermde habitats en planten- en diersoorten. Als je natuur wil beschermen tegen bouwwerkzaamheden dan kun je nu bijvoorbeeld alleen nog de aanwezigheid van de purperreiger of de zandhagedis ‘gebruiken’ omdat deze dieren een beschermde status* hebben. Als hun leefgebied wordt verstoord, dan is er kans dat de bouw niet door kan gaan.
Regelmatig ontstaat er dan een discussie tussen een ondernemer die een project wil uitvoeren en een milieu- of bewonersgroep die dit wil tegenhouden over ‘ de verstoring van het leefgebied’. En dan begint het juridische en ecologische gesteggel. Zoals bijvoorbeeld bij een muziekfestival dat het leven van een zeldzame vleermuis zou verstoren.
