Een tijdje geleden werd Natalie Frissen (52) elke nacht vergezeld door reuzenmuizen, mega spinnen, mensen die haar iets wilden aandoen – haar verdrinken, in brand steken. Dan schrok ze wakker van de nachtmerries en kon ze niet meer slapen van de hoofdpijn en jeuk. Op haar rug, haar buik: “Er was niet tegenop te krabben.”

De klachten verdwenen zodra ze stopte met melatoninepillen, die Natalie op aanraden van haar huisarts sinds enkele weken slikte. “Het was een laatste strohalm”, vertelt ze. Ze sliep amper, op haar dieptepunt was ze 42 uur non-stop wakker. “Het begon na de bevalling van mijn eerste, dertig jaar geleden. Toen mijn kind eenmaal goed doorsliep, lukte het mij niet meer.”

Melatonine in pilvorm

Ze probeerde jarenlang van alles, vooral in wat ze zelf de ‘pammetjes-hoek’ noemt (lorazepam, oxazepam). Daarna wendde ze zich opnieuw tot de huisarts, die melatonine voorstelde: een lichaamseigen hormoon waarvan het ritme wordt aangestuurd door onze biologische klok en dat ons vertelt dat het bedtijd wordt. En ook: in pilvorm verkrijgbaar. “Ik dacht: wat kan het kwaad?”, zegt Natalie. “Het is een natuurlijke stof. Baat het niet, dan schaadt het niet.”

Daar denken wetenschappers anders over. In 2019 luidden 500 slaapdeskundigen – neurologen, somnologen, biologen – de noodklok: melatoninepillen moeten uit het drogistschap. Wie ze verkeerd slikt, kan last krijgen van hoofdpijn, ongewone dromen, overdag slaperig zijn, slapeloosheid, misselijkheid, diarree, braken en een hogere hartslag.

‘Geen steek opgeschoten’

“Het is nu ruim vier jaar na die noodklok, en we zijn geen steek opgeschoten”, stelt Ruud Coolen van Brakel, directeur van het Instituut Verantwoord Medicijngebruik (IVM). “Ik kan nu naar de Kruidvat of Etos lopen en een potje vol kopen.”

Het grootste probleem, zo blijkt uit gesprekken met meerdere experts, is dat het middel nog steeds vrij verkrijgbaar is en mensen daardoor geen begeleiding krijgen. Melatonineproducten met een dagdosering van 0,3 mg of hoger worden door de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) als geneesmiddel beschouwd, omdat deze op farmacologische wijze ‘verschillende fysiologische functies van het lichaam’ beïnvloeden. Deze producten moeten worden geregistreerd en er is een vergunning nodig om ze op de markt te brengen. Sinds eind 2019, een paar maanden na de noodklok, is het toezicht hierop verscherpt. Maar dat een product een geneesmiddel is, betekent niet per se dat je een recept nodig hebt: bij de drogist kun je nog steeds melatoninepillen van 1, 3 en 5 mg kopen, zonder recept. Online bovendien nog hoger.

Bovendien kan iemand ook meerdere pillen met een lagere dosering slikken. Melatonineproducten van mínder dan 0,3 mg vallen nog steeds onder de Warenwet, en hoeven daarom niet aan bovengenoemde voorwaarden te voldoen. Dat betekent ook dat er reclame voor mag worden gemaakt. In alleen al de vijf grootste drogisterijen zijn melatonineproducten te koop met teksten zoals ‘Herstel uw slaapritme!’ en met de veelzeggende letters: ‘Zzzzzz’. Een zoektocht op Bol.com stuit op kleurrijke verpakkingen, onder andere een met de vetgedrukte regenboogletters ‘KIDS’ erop, gevolgd door ‘MELATONINE 0,25 MG’. Daaronder: ‘120 zuigtabletjes met aardbeiensmaak’. Een ander merk biedt zuigtabletjes aan ‘met een heerlijke tutti-frutti-smaak’.

Een biljoen keer kleiner

“Alsof ze de onschuld zelve zijn”, verzucht Coolen van Brakel van het IVM. “Allemaal overbodig”, zegt Inge Declercq, neuroloog aan het Universitair Ziekenhuis Antwerpen, over dit soort hoeveelheden. “Ons brein, om precies te zijn de pijnappelklier, maakt zelf, over een periode van acht uur, tot maximum 50 picogram (een miljoenste gram, red.) melatonine per milliliter speeksel aan. Meer hebben we niet nodig.” Wat je inslikt wordt verwerkt en moet daarna nog de bloed-hersenbarrière door, dus dat de dosis in pilvorm hoger moet zijn dan wanneer je het natuurlijk aanmaakt, is logisch. Maar de hoeveelheid melatonine die het brein zelf maakt, is een biljoen keer kleiner dan wat je slikt, legt Declercq uit.

Bijwerkingencentrum Lareb meldde, een jaar na de noodklok, 181 klachten te hebben gekregen van mensen met bijwerkingen. Inmiddels zijn dat er in totaal zo’n 250 - waarvan het gros over de melatoninepillen die als geneesmiddel worden verkocht - en 20 over de warenproducten. Agnes Kant, directeur van Lareb, laat weten dat dit “niet opmerkelijk veel” is. “Maar dat zegt ook niet zo veel. Meldgedrag speelt ook een rol, en uiteraard hoe vaak iets gebruikt wordt.”

‘Noodklok niet onder de radar’

“Ik kan me niet herinneren dat die lichamelijke gezondheidseffecten bij ons onder de radar zaten”, vertelt een ex-medewerker van Fittergy Group, een fabrikant van melatoninepillen. Volgens de ex-medewerker waren ze vooral druk met het aanpassen van het aanbod: de pillen met 1, 3 en 5 milligram gingen er daar uit vanwege het verscherpte toezicht van de IGJ in 2019. “De pil met 3 milligram melatonine was daarvoor veruit het meest gewild.”

Na de noodklok stelden drie CDA-politici Kamervragen. Toenmalig zorgminister Bruins was bekend met de noodklok, antwoordde hij. Wat is er met de waarschuwing gedaan? Het CDA liet onlangs desgevraagd weten dat de IGJ, na de Kamervragen, inderdaad besloot meer te handhaven op niet-geregistreerde geneesmiddelen met melatonine. “We zien een afname van het aantal leveranciers, maar het wordt tegelijkertijd nog heel veel verkocht”, aldus een CDA-woordvoerder. “Maar volgens het College ter Beoordeling Geneesmiddelen zijn de bijwerkingen niet ernstig van aard en daarom zien we geen reden om de regels aan te scherpen.”

Een oproep van Pointer in drie verschillende Facebookgroepen voor slechte slapers levert wisselende reacties op. Van ‘werkt prima, een pilletje per dag’ en ‘een ware life saver’ tot ‘nooit meer, zo’n erge hoofdpijn kreeg ik ervan’ en ‘nog nooit zo onrustig geslapen’. Elize Jorritsma (59) reageert desgevraagd uitgebreider: “Ik slikte, op advies van de huisarts, 5 milligram, maar sliep niet. Ik werd heel misselijk. Toen slikte ik 2,5 milligram, maar nog steeds draaide de hele kamer. Het was vreselijk. En ik had het idee dat ik juist wakkerder was dan zónder melatonine.”

Ook het ministerie van Volksgezondheid verwijst naar het CBG, dat afgelopen zomer inderdaad de bijwerkingen van melatonine en vele andere ‘zelfzorgmedicijnen’ bekeek en concludeerde dat melatonine zonder recept verkrijgbaar moet blijven. Eerder noemde Ton de Boer, arts en voorzitter van het CBG, in zijn vaste krantencolumn melatonine “geen onschuldig slaapmutsje”. Hij raadde het daarom af om te experimenteren met potjes melatonine van de drogist die niet als geneesmiddel zijn goedgekeurd. “Maar dat doen wel heel veel mensen”, zegt Coolen van Brakel. “Velen klungelen maar wat aan.”

Op eigen houtje experimenteren: ‘bijster moeilijk’

‘Klungelen’, dat woord past inderdaad bij hoe Sharon (37) melatonine gebruikte. “Om me heen deden meer mensen het en omdat je het in de winkel kon krijgen, dacht ik: dat kan ik wel op eigen houtje.” Eerst één pil, 0,3 milligram. Dat deed niets, zei ze. Toen twee. Drie. “Ineens zat ik op negen pillen.” Ze sliep juist onrustiger, werd misselijk, kreeg onrustige benen. “Alsof er een soort krampachtige kriebel onder mijn huid zat. Heel naar.” Ook Natalie deed maar wat. “De dokter had het over 3 milligram per pil per avond, met een maximum van zes pillen. Uiteindelijk slikte ik zo’n 18 milligram melatonine.”

Dat is 500 keer meer dan de hoeveelheid melatonine die ons lichaam eigenlijk nodig heeft als ‘signaal’ om in slaap te komen, stelt Myrthe Boss. Ze is neuroloog en somnoloog in Ziekenhuis Gelderse Vallei en krijgt dagelijks slapelozen in haar spreekkamer van het slaapcentrum. “Als ze hier komen, zitten ze vaak met de handen in het haar.” Hoeveelheden zoals die hierboven genoemd zijn daarom niet ongebruikelijk. “We leven in een oplossingsgerichte maatschappij, willen een quick fix. Melatonineproducenten beloven die.”

Melatonineproducten zorgen er alleen niet voor dat we beter slapen, legt Boss altijd uit aan haar patiënten – met ongelovige blikken en verbaasde reacties tot gevolg. “Het is een stof die aan je biologische klok en je lijf laat weten: het is tíjd om te slapen. Met de kwaliteit van slaap doet melatonine niets. Er zijn ook goede slapers die weinig melatonine aanmaken.”

“Je lichaam maakt het zelf aan, maar bij sommige late slapers gebeurt dat pas laat. Alleen bij die kleine groep, zo’n tien procent van de slapelozen die in een slaapcentrum komen, kan melatonine helpen”, zegt Boss, “en ja, zelfs voor kinderen, vooral met adhd of autisme. Maar wél onder begeleiding.”

Buisjes vol speeksel

Het is voor de leek namelijk ‘bijster moeilijk’ melatonine juist te gebruiken, stelt Boss. Op veel bijsluiters staat dat de pil dertig minuten voor het slapengaan moet worden ingenomen. “Dat is echt onzin”, zegt ze. “Je moet de inname van melatonine extreem goed timen, vaak betekent dit dat je het uren voordat je naar bed wilt moet slikken, in kleine hoeveelheden.” Dat tijdstip, en of het überhaupt helpt, kan worden bepaald door de (huis)arts, aan de hand van een gesprek en slaapdagboek, en indien nodig een melatoninetest. Er zijn in Nederland slechts enkele plekken waar deze testen worden geanalyseerd.

Boss houdt een wit, plastic zakje omhoog. Daarin zitten meerdere plastic, afsluitbare buisjes met wattenstaafjes en een invulformulier, met tijdstippen als 21.00, 22.00 en 23.00 uur. De patiënt moet op die uren een wattenstaafje in de mond doen – in het speeksel zijn melatoninehoeveelheden namelijk nauwkeurig af te lezen.

Eén van de laboratoria waar deze analyses worden gedaan, zit in een kelder, op de Campus Groningen, met bordjes met ‘verboden voor onbevoegden’ op de deuren. Marijke Gordijn is er regelmatig. Ze is directeur van adviesbureau Chrono@Work, onderzoeker humane chronobiologie aan de Rijksuniversiteit Groningen en schreef het boek De klok met 1000 wijzers, over onze biologische klok. Achter haar staan tientallen doorzichtige buisjes vol speeksel waar stofjes aan toe worden gevoegd, zodat de melatonine naar de bodem zakt. Het speeksel is deels afkomstig van proefpersonen en deels van patiënten, of, ‘de radelozen’, aldus Gordijn. “Daarom gaat het ook zo vaak mis met melatonine. De mensen die het slikken, zijn wanhopig. Dat doet slapeloosheid met je. Fabrikanten spelen daar op in.”

‘Commercieel gewin’

In 2022 werd Gordijn gevraagd om als expert advies te geven aan de IGJ. De toenmalig zorgminister werd door twee grote melatoninefabrikanten voor de rechter gesleept nadat zij een waarschuwing hadden gekregen van de IGJ wegens het verkopen van melatonineproducten van 0,3 mg, en hoger, zonder handelsvergunning. De fabrikanten vonden dat de minister de grens van 0,3 mg ‘ondeugdelijk en niet wetenschappelijk’ onderbouwd had – maar gaven op de zitting ook aan dat ze geen handelsvergunning hadden aangevraagd voor de producten met 0,3 mg melatonine en hoger omdat de kosten die bij een geneesmiddel komen kijken een stuk hoger zijn.

“Het voelde onprettig”, zegt Gordijn erover, “omdat de wetenschap in twijfel werd getrokken. Voor… commercieel gewin?” Uiteindelijk werd de IGJ in het gelijk gesteld, maar inmiddels is er hoger beroep aangetekend. PK Benelux en EHF Group laten weten geen commentaar te willen geven op zaken die nog bij de rechter liggen. Beide fabrikanten voeren aan dat hun melatonineproducten voedingssupplementen zijn, die worden gebruikt door gezonde personen en niet door personen met een slaapstoornis.

‘Baat het niet, dan schaadt het soms wél’

Neuroloog Inge Declercq stelt dat we af moeten van de onschuldige reputatie van het middel. “We moeten stoppen met denken dat melatonine geen kwaad kan.” Gordijn denkt dat het komt door het woordje ‘slaaphormoon’. “Daardoor denken mensen: baat het niet, dan schaadt het niet. Maar het is in dit geval: baat het niet, dan schaadt het soms wél.”

“We focussen op het verkeerde.”, zegt Gordijn. “Slapen gaat vooral om gedrag en de blootstelling aan het juiste licht op de juiste tijd.” Ze ziet daarom nog liever dat de middelen helemáál uit het voedingssupplementenhoekje worden gehaald. Gordijn wijst licht triomfantelijk naar een apparaat achter haar. Een soort printer, hij maakt zelfs dezelfde geluiden als de HP DeskJet, is bijna klaar, daar rollen straks de uitslagen uit van de tientallen buisjes speeksel, afkomstig van slapelozen: mensen die snakken naar antwoorden. En Gordijn weet eigenlijk al wel wat de arts bij verreweg de meesten zal zeggen: “We moeten naar je slaaprituelen gaan kijken, je leefstijl, lichtblootstelling. Met de hoeveelheid melatonine die je aanmaakt, is niets mis.”

Deze productie werd mede mogelijk gemaakt met steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten.