De afgelopen maanden spraken journalisten van Pointer met meer dan 50 musici, directie- en stafleden uit zeven van de orkesten die Jaap van Zweden de afgelopen 25 jaar in binnen- en buitenland dirigeerde. Telkens komen de harde, soms intimiderende omgangsvormen van Van Zweden terug. Individuele musici uit binnen- en buitenland vertellen ten overstaan van collega’s te zijn geschoffeerd en gekleineerd. Voor een aantal van hen heeft het werken met de Nederlander een blijvende impact gehad.

Kalmeringsmiddelen of ziekmelden

Musici vertellen in de uitzending van Pointer onder meer dat ze zich ziekmelden wanneer Van Zweden hun orkest dirigeert. Anderen grijpen naar bètablokkers of andere kalmeringsmiddelen. “Hij schreeuwt naar je alsof je een kind van vier bent”, vertelt een bron uit het Amerikaanse Dallas in de uitzending. Deze musicus wilde alleen anoniem zijn verhaal vertellen, een voorwaarde die verreweg de meeste mensen die Pointer sprak stelden. “En als hij dat doet, sta je er helemaal alleen voor”, zegt een musicus uit Hong Kong. “Het is niet alleen het orkest, iedereen is bang voor hem. Tot de directie aan toe.”

Pointer sprak met zes (voormalig) orkestbestuurders over het werken met Jaap van Zweden. De meesten wilden dat alleen op basis van anonimiteit doen. Zij benoemen de muzikale en commerciële successen die orkesten onder leiding van Jaap van Zweden behaalden. De meesten van hen waren naar eigen zeggen informeel op de hoogte van zorgen rondom de omgang van dirigent Jaap van Zweden met musici. Officiële klachten of meldingen over het gedrag van de dirigent bereikten de top zelden tot nooit.

‘Grenzen overschreden’

Hoogleraar Integriteit Rob van Eijbergen en jurist en onderzoeker Marjan Olfers lazen 20 geanonimiseerde getuigenverklaringen en concluderen afzonderlijk van elkaar dat in de door Jaap van Zweden geleidde orkesten sprake is geweest van grensoverschrijdend gedrag. Olfers: “Voor de mensen die het hebben beleefd en ondergaan, is hun grens overschreden. Soms met zeer heftige gevolgen voor de personen zelf.” Ze leest in de verslagen een “patroon van angst”. Rob van Eijbergen: “Grensoverschrijdend gedrag, wat dit is, gaat vaak over macht."

In een reactie geeft Jaap van Zweden aan dat hij de juistheid van de veelal anonieme verklaringen niet heeft kunnen beoordelen. Hij geeft aan geschokt te zijn door het beeld dat ze schetsen. In de reactie laat hij weten: “De realiteit is dat ik als dirigent voortdurend mensen aanspreek op wat er beter kan. Soms gebeurt dat op intense toon en als dat in het bijzijn van 120 anderen gebeurt, is dat niet altijd prettig. Ik weet dat ik veeleisend kan zijn. (…) Dat mag echter nooit een excuus zijn voor een werkomgeving die leidt tot verkramptheid of het gebruik van kalmeringsmiddelen.” Ook zegt hij open te staan voor kritiek: “De verhalen raken me, want een dirigent moet zijn orkest altijd goed aanvoelen. Alleen dat leidt tot een perfecte harmonie. Ik sta natuurlijk open voor kritiek. Als mijn manier van werken beter kan, hoor ik dat graag.” Zijn volledige reactie is vanaf vanmiddag 16:00 uur te zien in de video van Pointer op YouTube.

Misstanden in klassieke muziek

Jaap van Zweden geldt alom als meest bekende en gevierde dirigent van Nederland. Na een periode als concertmeester van het Concertgebouworkest stond hij de afgelopen 30 jaar bij zo’n 50 orkesten wereldwijd op de bok. In 2011 werd hij in de Verenigde Staten gekroond tot dirigent van het jaar en het Hong Kong Philharmonic Orchestra werd in 2019 onder zijn leiding het beste orkest ter wereld. Twee jaar geleden ontving hij in eigen land de Concertgebouwprijs.

KRO-NCRV’s Pointer doet al langer onderzoek naar misstanden in de klassieke muziek. Na een eerder onderzoek over grensoverschrijdend gedrag op conservatoria, ontving de redactie meerdere tips over de impact van het werken met dirigent Jaap van Zweden. Naar aanleiding van die tips is Pointer zes maanden geleden een onderzoek gestart. De namen van alle anonieme bronnen zijn bekend bij de redactie.

Pointer, donderdag 22 mei om 16:00 uur bij KRO-NCRV op YouTube. En op zondag 25 mei om 22.10 uur op NPO2.