In de net niet halfvolle zaal van de Economische en Sociale Raad van de Verenigde Naties hangt een gespannen sfeer. De Russische ambassadeur Vassily Nebenzia – een kale, gezette man met bril - neemt de microfoon in handen. Hij heeft deze ontmoeting, begin mei in het VN-gebouw in New York, georganiseerd om de wereld ervan te overtuigen dat niet het Russische leger wreedheden in Marioepol heeft begaan, zoals wordt bericht, maar dat juist het nazistische Oekraïense Azovbataljon verantwoordelijk is voor de vele burgerslachtoffers. Westerse media weigeren dat verhaal te brengen, meent Nebenzia, en daarom heeft hij zijn eigen "onafhankelijke journalisten" meegenomen.

"Ze komen uit verschillende landen, maar hebben allen gemeen dat ze ervaring hebben opgedaan in de gebieden van onze speciale operatie", vertelt hij de zaal. "Nu wil ik Sonja van den Ende uit Nederland verwelkomen, wiens getuigenissen over de tragedies in Donetsk en Luhansk van grote waarde zijn. Mevrouw Van den Ende, het woord is aan u."

Van den Ende bedankt hem en de leden van de VN, vanuit haar hotelkamer in Moskou via een live videoverbinding met New York. "Vorige week bezocht ik Luhansk en Donetsk", vertelt ze. "Daar hoorden we dat de vorige burgemeester van Melitopol, die nu door Europa reist, onderdeel is van het Azovbataljon. Ik kan niet begrijpen dat Europa, en in het bijzonder Nederland, deze rechtsextremist ontvangt. Waarom wordt hierover niet bericht door de vrije pers? Ik heb dit zelf gehoord!"

Propagandacampage

Sonja van den Ende (58) is geen bekende naam in Nederland, maar voor de verspreiding van Russische propaganda is ze van groot belang. Dat begon in Syrië, waar ze naar eigen zeggen getrouwd is geweest met "directe familie van Bashar al-Assad". Van den Ende reisde later meermaals door Syrië om positief te berichten over het hardhandig optreden van Assad tegen zijn bevolking, waarin Poetin hem militair bijstond. "Thank you Mr. Putin for defending the Syrian people", schreef ze op Facebook.

Nu trekt ze in Oekraïne als enige Nederlandse verslaggever mee met het Russische leger. Hierover vertelt ze voor duizenden volgers via sociale media, haar eigen websites en nationale en internationale alternatieve media de Russische kant van het verhaal. Als de reguliere media melden dat Oekraïne Cherson wil heroveren, vertelt Van den Ende vanuit Cherson dat ze er niets van ziet. Als verschillende media melden dat Rusland Oekraïense ziekenhuizen bombardeert, verschijnt Van den Ende even later met het Russische leger bij een van die ziekenhuizen om te vertellen dat "het niet de Russen waren maar het Oekraïense leger".

Pointer doorzocht de berichtgeving van Van den Ende, en dook in haar netwerk om te achterhalen waar ze met het Russische leger naartoe reist, met wie ze daar is, wat de Russische agenda is en hoe Van den Ende als enige Nederlandse verslaggever bij het Russische konvooi belandde.

Bevrijders

"We zijn vandaag in een staalfabriek in Marioepol, waar het 36ste Korps Mariniers van de Russen geplaatst was. Er liggen overal nog mijnen en het is compleet verwoest, zoals jullie kunnen zien om mij heen." Van den Ende staat eind mei in een gebied vol verwrongen metaal, kapotgeschoten militaire voertuigen en puin. Ze draagt een helm op haar volle zwarte bos haar en heeft een kogelwerend vest met camouflagemotief aan. Achter haar krioelt het van de Russische militairen en mensen met camera’s en het woord "press" op hun kogelvrije vesten. Later schrijft ze op haar blog over dit bezoek: "De fabriek is bevrijd door de Russen in april. Zij troffen een grote ravage aan en in de opslag stonden zelfgemaakte rijdende auto’s met machinegeweren erop. Deze vorm van oorlogsvoering werd populair in de Syrië en Irak oorlog, geïntroduceerd door jihadisten, die gesponsord zijn door het Westen".

Het geluid in de video is slecht, Van den Ende is nauwelijks te verstaan, maar de boodschap is duidelijk. De Russen zijn bevrijders. De Oekraïners zijn zwaarbewapende terroristen, gesponsord door het Westen. Terwijl de wereld praat over de Russische invasie en de vraag of Rusland misschien chemische wapens heeft ingezet bij de verovering van de staalfabrieken, presenteert Van den Ende de Russen als helden.

Dat er geen auto’s met machinegeweren te zien zijn, en dat het feitelijk om het onderkomen van het 36ste Korps Mariniers van Oekraïne ging dat hier gebombardeerd was en dus niet dat van Rusland, maakt haar volgers niet uit. "Fijn dat je er weer bent!", schrijft een van hen onder de video.

Persreis

Van den Ende is onderdeel van een persreis door Oekraïne, georganiseerd door het Russische ministerie van Defensie. Op 2 maart schreef ze op Facebook dat ze vertrok naar Moskou, waarna ze dagenlang foto’s postte van het Rode Plein, mooie metrostations en andere toeristische trekpleisters. Tot ze op 12 maart plotseling laat weten de volgende dag te vertrekken op "een speciale missie". Sindsdien bezocht Van den Ende onder meer Melitopol, Simferopol, Volnovakha, Luhansk, Marioepol en Cherson. Op haar YouTube-kanaal en sociale media is te zien dat ze met een toeristenbus vol met andere pro-Russische journalisten onder begeleiding van het Russische leger langs de hotspots van de oorlog wordt geleid.

"Ze moeten altijd mee als je ergens uit de bus gaat en gaat kijken", vertelt Van den Ende in een podcast van De Andere Krant over de Russische militairen die de journalisten begeleiden tijdens de reis. "Dan zijn er tien, twaalf soldaten om je heen."

Strak schema

Zo’n 46 journalisten en cameramensen zijn mee op de persreis. Volgens een strak schema worden ze door Oekraïne begeleid, blijkt uit gelekte documenten. "18 mei. 4 uur, grenscontrole Rostov-on-Don. 9 uur, opnames staalfabriek Marioepol. 12 uur, bezoek monument Bevrijders van de Donbas, ontmoeting met hoofd van de Republiek. 18 uur, naar accommodatie voor journalisten en verwerking opnames." Ieder uur van de dag is door de Russen ingevuld. Ieder bezoek aan ambtenaren en burgers nauwkeurig georganiseerd.

Naast Van den Ende en haar 22-jarige dochter, die veel van de foto’s en video’s voor haar moeder maakt, zijn ook journalisten mee van het commerciële Franse televisiestation TF 1, het Duitse alternatieve Anti-Spiegel, het Syrische Al Arabiya en het Bulgaarse BNT 4. Ook de Amerikaanse veteraan Patrick Lancaster, een bekende propagandist voor het Kremlin, is erbij.

"De waarheid sneuvelt als eerste in een conflict", mailt Van den Ende als we haar vragen naar haar motivatie om mee te gaan met het Russische leger. "Ik wil ermee bereiken dat mensen twee kanten van het verhaal kennen en zelf beoordelen wat ze ervan vinden. Dat is ook in de journalistiek belangrijk, altijd beide kanten belichten. En dat gebeurt niet in het Westen en dat is een kwalijke zaak."

Poetin-fluisteraar

Hoe belandt Sonja van den Ende in oorlogsgebied als onderdeel van een propagandareis van het Russische leger? "In eerste instantie was ik uitgenodigd voor een conferentie in Moskou en daar werd gevraagd wie er mee wilden als journalist. En ja, toen heb ik me aangemeld en zodoende ben ik er", vertelt Van den Ende aan de Andere Krant.

Die conferentie begin maart, kort nadat Van den Ende in Moskou was aangekomen, werd georganiseerd door de extreemrechtse 'Poetin-fluisteraar' Aleksandr Doegin. Doegin heeft nauwe banden met het Kremlin. In zijn boek The Foundations of Geopolitics (1997) pleit hij ervoor dat Rusland opnieuw een supermacht moet worden. De terugkeer van de Russische identiteit is een belangrijk onderdeel van Doegins neofascistische ideologie, die ook wel eurazianisme wordt genoemd. Volgens Doegin moet Rusland gebruikmaken van desinformatie, destabilisatie en annexatie om haar positie als supermacht te claimen. Een van de doelen, zo schreef hij, zou de annexatie van Oekraïne moeten zijn. Omdat een onafhankelijk Oekraïne de Russische supermacht in de weg staat.

Doegin ontkent veel invloed in Moskou te hebben, maar hij is vaak bij invloedrijke Russen gesignaleerd. En Ruslands beleid komt bovendien, zo geeft hij ook zelf toe, overeen met zijn eerder genoemde zienswijzen. “Toen ik tien jaar geleden in Washington was voor een debat, werd ik daar ingeleid met de woorden: ‘Kijk niet naar meneer Doegins positie, kijk naar zijn geschriften en vergelijk die met Poetins daden.’ Daar kan ik me volmondig bij aansluiten", zei hij in een interview met Knack.

Twee weken na het begin van de oorlog sprak Van den Ende met Doegin in Moskou over "de militaire schoonmaak in Oekraïne", schrijft ze op Facebook. Volgens Van den Ende kende ze Doegin tot dan nog niet persoonlijk. "We hebben vervolgens met hem gedineerd", schrijft haar dochter hierover op Instagram. "Het voelde als een belangrijke dag."

Van den Ende denkt niet dat ze speciaal was uitgenodigd voor de conferentie van Doegin vanwege haar pro-Russische standpunten, laat ze weten aan De Andere Krant. "Ik was de laatste jaren natuurlijk een beetje pro-Russisch. Ik ben al lang bezig geweest met de oorlog in Syrië. Daar ben ik wel vaker in contact gekomen met de Russen. Maar of ik nou helemaal daarvoor speciaal uitgenodigd was? Ik denk dat het een samenloop van omstandigheden was, dat ik op die conferentie was en dat ze journalisten zochten. Maar ik denk niet dat het de intentie was direct om mij daar neer te zetten. Dat denk ik niet."

‘Een beetje pro-Russisch’

"Een beetje pro-Russisch" is een understatement. Volgens haar biografie op sociale media levert Van den Ende bijdragen aan InfoRos en Oneworld.press. Beide alternatieve media zijn onderdeel van desinformatiecampagnes van de Russische militaire inlichtingendienst GROe.

In 2016 werd Van den Ende door Immortal Regiment, een organisatie van de Russische regering, uitgenodigd voor de 9 mei-parade in Moskou waarmee Rusland de overwinning op nazi-Duitsland tijdens de Tweede Wereldoorlog viert. In 2017 bezocht ze Oekraïne op uitnodiging van de Russische propagandaorganisatie Global Rights of Peaceful People (GRPP), dat in Nederland misinformatie verspreidde tijdens het raadgevend referendum over Oekraïne in 2016 en over de MH17 vliegramp. Van den Ende protesteerde zelf ook tegen het officiële MH17-onderzoek.

Van den Ende protesteert ook al jaren tegen de oorlog in Syrië, waar Rusland een grote rol in speelde. In haar berichtgeving beschuldigt ze de VS en Israël van massamoord en dankt Poetin en het Russische leger, bondgenoot van het Syrische regime van Bashar al-Assad, voor het verdedigen van het Syrische volk.

‘Direct gelinkt aan de regering’

Van den Endes betrokkenheid bij Syrië en steun voor Rusland komt niet zomaar uit de lucht vallen. Als lid van de Nieuwe Communistische Partij (NCPN) en SP-kandidaat in Zwolle begon ze in 2013 de werkgroep “Oorlog is geen oplossing” als protest tegen westerse inmenging in Syrië. Ze is lid van het Comité Syrian Nederland en Stichting Hand in Hand voor Syrië en begon een alternatief nieuwsblog om verslag te doen van de oorlog in Syrië, waarop ze nu uitgebreid over Oekraïne schrijft. Ook schreef ze het boek ‘Hoe Syrië de oorlog won van het westen’, opgedragen aan de activisten die met haar protesteerden en streden tegen “het demoniseren door de reguliere media” en machtsbeluste politici die “onder invloed van de VS” verantwoordelijk zijn voor het “vermoorden van veel Syrische mensen”.

Ze woonde eerder zelf jarenlang in Syrië (“met tussenpozen twintig jaar”, zegt ze in een interview) en was getrouwd met een Syrische man. “Mijn ex-man, een Syriër, is directe familie van Bashar al-Assad en is dus direct gelinkt aan de regering”, schreef ze in 2012 in een aankondiging voor een zelf uitgegeven boek waarin ze haar leven “tussen en met de Alawieten, de clan van Assad” beschrijft. Desgevraagd laat Van den Ende weten dat het boek nooit gepubliceerd is.

Volgens Van den Ende hebben haar Russische kennissen en de familie van haar ex-man er echter niet voor gezorgd dat ze nu meereist met het Russische leger, zo mailt ze ons. “Die Russen hebben er niets mee te maken. En ik geloof dat als ik Russen of wie dan ook ken, dit een privézaak is. Het gaat niemand iets aan wie mijn ex-man is of hoe hij heet. Dit is roddeljournalistiek en niet relevant voor mijn verslaggeving over een conflict!”, schrijft ze. “Ik denk dat ze mijn artikelen en schrijfstijl, geopolitieke artikelen en waarheidsvinding goed vonden en nog vinden.”

Propagandareis

Het is niet de eerste keer dat Van den Ende meedoet aan een propagandareis door oorlogsgebied. In 2015 vertrekt ze met een delegatie van Comité Syrian Nederland naar Syrië om leden van het regime de hand te schudden. Na een ontmoeting met de vicepresident bezoekt ze gewonde soldaten in het ziekenhuis. Vervolgens doet ze eind augustus, na een bezoek aan de minister van Media, mee aan een “grote persconferentie” waarin ze op 15 televisiekanalen in het Midden-Oosten live vertelt over wat ze heeft gezien. “Hij (de minister, red.) gaf ons veel bewijs over de jihadisten en dergelijke. We zullen die informatie overbrengen naar de media en het publiek in Nederland”, schreef Van den Ende over de ontmoeting met de minister van Media.

Vier weken later staat ze opeens in een supermarkt in Moskou om aan te tonen dat de Europese sancties, destijds ingesteld vanwege de Russische inmenging in het conflict in Oekraïne en de annexatie van de Krim, het land niet raken. “Met in het achterhoofd de mediahetze, sancties en politiek die allen beweren dat Rusland lijdt onder de sancties, bezocht ik verschillende gebieden. Tot mijn grote verbazing vind je werkelijk alle goederen uit Europa, ook uit Nederland, van kaas tot bloemen, tomaten uit Spanje en ga maar door.” Om eraan toe te voegen: “De Russen zijn een vriendelijk volk, die totaal niet bezig zijn met MH17.”

Propagandist

In oktober 2018 gaat Van den Ende opnieuw naar Syrië. Dit keer verblijft ze in een klooster met pater Daniël Maes en zuster Agnés-Mariam. Ze zal met Maes door Syrië trekken. De pater publiceerde eerder onder andere een boek met de titel ‘Poetin en Assad hebben ons leven gered’ bij uitgeverij Blauwe Tijger, de uitgeverij die in het Dreigingsbeeld Terrorisme van het NCTV “een doorgeefluik van anti-overheidspropaganda, nepnieuws en complottheorieën” werd genoemd.

Zuster Agnés-Mariam wordt een bekende propagandist van het Assad-regime genoemd. Haar onderzoeken werden gebruikt door Rusland om wreedheden in Syrië te ontkennen. Sinds 2011 organiseert ze pro-Assad persreizen door het land en ze is een van de meest prominente critici van de opstand tegen Assad. In 2016 ontving ze in Rusland een Femida-prijs vanwege haar werk in Syrië.

Op verschillende foto’s op haar Facebook-pagina is te zien dat Van den Ende eind 2018 met Maes en Agnés-Mariam rondreist door Jordanië en Syrië. Vanuit de Syrische stad Qara plaatst ze berichten waarin ze laat zien dat het goed gaat met de lokale bevolking en dat zij worden beschermd door het Syrische leger. Ze schrijft dat de westerse wereld met haar christelijke waarden veel slachtoffers zou hebben gemaakt met hulp van Al-Qaida. Ze ontmoet Syrische soldaten en viert met Maes “een nieuw begin voor Syrië”. Begin december staat ze in de kapotgeschoten stad Homs die volgens haar “in tegenstelling tot wat westerse regeringen ons willen laten geloven” niet door bommen is platgelegd. “Het idee dat Assad zijn eigen volk vermoord [sic] is een enorme leugen. Ik heb veel bewijs gezien. Die zal ik de komende dagen in artikelen met jullie allemaal delen.”

Dezelfde elementen

Foto’s van volle supermarktschappen in Moskou, interviews met burgers die hun leven weer oppakken na "de bevrijding", ontmoetingen met hooggeplaatste ambtenaren en deelname aan grote persconferenties. Dezelfde elementen die in Syrië de onschuld van het regime moesten bewijzen aan de Europeanen zijn ook nu terug te zien op Van den Ende’s Facebook-tijdlijn en in haar YouTube-video’s over Rusland in Oekraïne.

Van den Ende heeft een flink bereik in Rusland. Haar video’s verschijnen op de Russische televisie, ze wordt geïnterviewd door Russische journalisten over haar bevindingen en tweemaal werd ze uitgenodigd in de Burgerkamer van de Russische Federatie in Moskou (een door Poetin opgericht adviesorgaan). De eerste keer in maart om op verzoek te getuigen dat Oekraïne oorlogsmisdaden zou hebben begaan. De tweede keer in juni om samen met de andere "onafhankelijke journalisten" te verkondigen dat de Verenigde Staten laboratoria in Oekraïne zou hebben gebouwd voor de inzet van biologische wapens en dat Nederland onderdeel is van het complot. In feite heeft Van den Ende het over laboratoria waar vaccins worden geproduceerd, die zij "biologische wapens" noemt. "Ik noem het bio-terrorisme."

'Voor mij zijn het feiten'

Van misinformatie of propaganda is volgens Van den Ende geen sprake in haar berichtgeving. "Het zijn voor mij feiten die ik naar buiten breng. Ik vertel wat ik gezien heb. Als ik in Marioepol en andere steden vrij met bewoners spreek en die zeggen dat de Russen het niet hebben gedaan, ga ik daarvan uit. Als ik hoor van bewoners in Marioepol, die in de omgeving van het theater woonden, dat er die dag geen bombardement was, dan zeg ik dat. Als een Russische soldaat die ik daar sprak mij vertelt dat het van binnenuit geïmplodeerd is, vertel ik dat”, mailt ze. “Dit is geen propaganda van de Russen, dit zijn feiten!”

Van den Ende wil alleen maar ruimte geven aan de andere kant van het verhaal, benadrukt ze in het gesprek met De Andere Krant, "maar daar is totaal geen ruimte voor." Dit werk wordt haar niet makkelijk gemaakt. "Doodsbedreigingen onder mijn Facebook-berichten. Dat liep de spuigaten uit. In m’n mail krijg ik dagelijks bedreigingen, niet alleen uit Nederland", vertelt ze. En haar problemen gaan verder, laat Van den Ende per mail weten. "Het democratische Oekraïne en de VS (CIA) hebben mij op de dodenlijst gezet."

Van den Ende verblijft momenteel weer een paar dagen in Moskou. Vervolgens zal de persreis weer naar Oekraïne trekken. "Als er een trip is horen we dat een paar uur van te voren", laat ze weten. "Ik blijf net zolang meegaan tot het conflict over is. Misschien wel langer."

Met dank aan de OSINT-community van Pointer