Het is nog vroeg in de ochtend als de HAV Dolphin, een bijna 90 meter lang vrachtschip in Noorse handen dat vaart met een volledig Russische bemanning onder de vlag van het Caribische eiland Antigua en Barbuda, op 15 mei de Volkeraksluizen binnenvaart. Het schip is onderweg naar de haven van het Noord-Brabantse Dintelmond. Maar voor het daar kan komen, wordt het plotseling bij de sluis tegengehouden. Een inspectieteam van de Douane, Koninklijke Marechaussee en politie stormt aan boord. De Nederlandse instanties zijn enkele uren eerder gewaarschuwd door de Duitse politie: de HAV Dolphin – met volledig Russische bemanning – lag begin mei dagenlang verdacht dicht bij de kust van Kiel. Precies op het moment dat drones verschenen nabij een militair terrein.

De Duitse politie heeft meteen na het incident de opsporingsinstanties in verschillende Europese landen gewaarschuwd. Maar nog voor ze van de schrik bekomen zijn, duiken opnieuw drones op. Zo’n tien dagen later, net na middernacht op 17 mei, verschijnen groene en rode navigatielampjes van zeven drones boven het Duitse patrouilleschip Potsdam. Het patrouilleschip schaduwt dan al enige tijd het Russische vrachtschip Lauga dat door het Duitse deel van de Noordzee vaart. Net buiten de Nederlandse Exclusieve Economische Zone (EEZ) verschijnen de lampjes en ze volgen het patrouilleschip drie uur lang, tot het vlak voor de Nederlandse wateren weer afbuigt naar de kust. De agenten hadden geen camera’s aan boord om de drones ’s nachts te filmen. Ook kon niet worden vastgesteld of ze waren opgestegen van het Russische vrachtschip, schrijft Der Spiegel. Maar het is wel reden voor de Duitse autoriteiten om de douane in België, waar de Lauga naar onderweg is, in te seinen. Die hebben het schip geinspecteerd, maar vonden geen drones.

Drones als eenvoudig wapen

“Dit is de volgende stap in de manier waarop Rusland deze hybride oorlog voert”, zegt oud-marineofficier en voormalig hoofddocent maritieme strategie Niels Woudstra. Drones zijn een eenvoudig wapen, vertelt hij. Goedkoop, klein, makkelijk in te zetten. “En het voordeel van drones is dat er wettelijk weinig over is geregeld. Het zeerecht zegt er niets over. Op volle zee mag je ze gewoon gebruiken.”

Duitse opsporingsdiensten zien al jaren een toename van drone-waarnemingen boven kritieke infrastructuur, zoals havens, chemieparken en militaire installaties. Hoeveel het er precies zijn is onduidelijk. Het Duitse ministerie van Binnenlandse Zaken telde 34 drone-waarnemingen nabij de kust in de afgelopen zes maanden. Voornamelijk in de regio Kiel waar verschillende militaire terreinen zijn. Het Duitse NDR en WDR telden er 450 in heel Duitsland in 2023. In 2024 zouden de aantallen nog hoger liggen, aldus de journalisten. Exacte cijfers ontbreken echter. Daar komt bij dat de criteria voor wat een waarneming is verschillen per instantie. Ook kunnen er dubbele tellingen tussen zitten, als meerdere personen dezelfde drones zien. Duidelijk is wel dat het aantal waarnemingen flink stijgt sinds het begin van de Russische oorlog in Oekraïne.

Of spionerende drones ook in Nederland zijn gespot, willen het ministerie van Defensie, inlichtingendienst MIVD en de marine niet zeggen. “Hier doen we geen uitspraken over”, klinkt het koeltjes. Alleen de kustwacht wil nog wel zeggen dat het “bekend is met de signalering van drones op zee”. “Maar de afkomst of identificatie ervan is bij ons onbekend.”

En ook over de recente inspectie van de Dolphin houden opsporingsinstanties de kaken op elkaar. Uit betrouwbare bronnen in binnen- en buitenland vernemen we echter dat de inspecties in mei niets opleverden. Er zijn geen drones aangetroffen op de Lauga en Dolphin. Was er dan toch niets aan de hand? De betrokken instanties willen er niet op ingaan. Er worden geen uitspraken gedaan “over lopende onderzoeken of de resultaten ervan”, zeggen Defensie en MIVD. Maar van bronnen horen we dat de Europese opsporingsinstanties extra alert zijn sinds de incidenten. Beide schepen worden sindsdien op de voet gevolgd. En dat is niet zonder reden.

Verdacht gedrag

Voordat de Dolphin richting Kiel en Dintelmond vertrok, verbleef het schip namelijk een maand lang in de haven van Kaliningrad. Een plek waar gewoonlijk de schepen van de Russische Baltische vloot liggen en waar boten zonder Russische vlag weinig gezien worden. Volgens de Noorse eigenaar van HAV lag de Dolphin voor reparatie bij de private Pregol-werf, die geen militaire banden heeft. Maar terwijl de Dolphin en een zusterschip wekenlang in de werf lagen, lagen onderzoeksschip Akademik B. Petrov en vissersschip Lira er ook, blijkt uit openbare scheepsinformatie. Beide zijn eerder verdacht van spionage.

Daarnaast werkt op de Dolphin een volledig Russische bemanning, die volgens de door president Poetin ondertekende Russische maritieme doctrine op ieder moment kan worden ingezet door de Russische strijdkrachten. Eén van de bemanningsleden van de Dolphin blijkt daarnaast te hebben gewerkt als ingenieur op de Akademik B. Petrov, toen hij in dienst was bij een Russisch instituut dat gespecialiseerd is in zeebodemonderzoek.

Bovendien vertoonde het schip zelf verdacht gedrag. Zo verstuurde het enkele uren geen AIS-signaal op de Oostzee. AIS-zenders dragen bij aan de veiligheid op zee door de positie en identiteit van een boot uit te zenden. Wanneer een vaartuig de AIS-zender zonder legitieme reden uitschakelt, duidt dat er vaak op dat het niet gevolgd wil worden, bijvoorbeeld omdat het illegale activiteiten uitvoert. Volgens de eigenaar was het verlies van AIS-signaal het gevolg van een technisch probleem: het Russische leger verstoort signalen rondom Kaliningrad om aanvallen van Oekraïne te voorkomen. Maar dat verklaart niet het volledige ‘gat’ in het AIS-signaal over een afstand van zo’n 170 kilometer.

Ook viel het schip op omdat het tien dagen lang vlak voor de kust van Kiel bleef hangen, nabij militaire infrastructuur en op een positie waar schepen gewoonlijk niet voor anker gaan. In die periode werden ook de drones waargenomen aan de kust. Waar de drones precies zijn gezien, wil de Duitse politie niet zeggen. Volgens een bron binnen de Duitse veiligheidsdiensten zijn ze echter gespot nabij de marinebasis van Kiel.

Russische marinebasis

Ook de Lauga laat verdacht gedrag zien. Als het in de middag van 16 mei op de Noordzee de Duitse EEZ binnenvaart en wordt geschaduwd door patrouilleschip Potsdam, schakelt de boot haar AIS-signaal uit. Pas drieënhalf uur later gaat het weer aan.

Daarnaast blijkt de Lauga, een bijna 103 meter lang vrachtschip onder Russische vlag, net als een zusterschip de Russische marinebasis Tartus in Syrië te hebben bezocht. Dat doet vermoeden dat eigenaar Idan Shipping mogelijk goederen vervoert voor het Russische ministerie van Defensie. Het bedrijf heeft vooralsnog niet gereageerd op vragen hierover.

Verder heeft de Lauga, net als de Dolphin, een Russische bemanning, schrijft Der Spiegel.

De Lauga onderweg van Tartus, Syrië naar Rusland. Bron: @YorukIsik / X.com

Hard bewijs ontbreekt

Hard bewijs van spionage ontbreekt echter nog steeds. En dat is een probleem bij alle drone-waarnemingen tot nu toe, merkt Nichita Gurcov, analist bij onderzoeksinstituut Armed Conflict Location and Event Data (ACLED).

Het instituut monitort alle meldingen van hybride oorlogsvoering; van sabotage en vandalisme tot spionage. Tussen augustus 2024 en februari 2025 registreert ACLED ongeveer 20 waarnemingen van ongeïdentificeerde drones die boven militaire bases of marineschepen in of nabij Duitsland en het Verenigd Koninkrijk zweven. Zo werden op 27 februari drones gezien boven verschillende militaire bases en bij een aardgasopslag in het noordwesten van Duitsland, vlak bij de Nederlandse grens.

“Er is geen honderd procent zekerheid dat de drones Russisch zijn. Er is altijd een mogelijkheid dat de drones door lokale mensen worden bestuurd”, zegt Gurcov. “Maar als je meerdere meldingen ziet, in één specifieke periode en over een bepaald gebied, dan kan dat geen toeval zijn.”

De drone-waarnemingen komen in golven, ziet de analist. “Dat kan gelinkt zijn aan politieke situaties, maar deels misschien ook opportunisme. We weten niet zeker of de drones van schepen komen, maar voor verkenning heb je drones met een middellang bereik nodig. Die kun je niet zomaar in de winkel kopen. Dat zijn bijna militaire apparaten die je het land moet binnensmokkelen. Dat is met een vrachtschip of olietanker veel makkelijker, omdat je dan grenzen en douane kunt vermijden.”

Spioneren

Wat de drones boven Europees gebied precies uitvoeren, is niet duidelijk. “Het gaat in eerste instantie natuurlijk om het verzamelen van inlichtingen”, denkt Niels Woudstra. Met een drone kun je gemakkelijk foto’s maken van een militair terrein of marineschip, zegt hij. “In de tweede instantie gaat het waarschijnlijk om het testen van onze reactie. Wat doet de NAVO, de Duitse politie, of de Nederlandse kustwacht als we prikken? Gebeurt er niks, dan is dat interessant om te weten.”

Een doel kan ook provoceren zijn, zegt defensiespecialist Patrick Bolder van de Haagse denktank HCSS. “We weten dat jullie ons in de gaten houden, en wij houden jullie in de gaten. En het interesseert ons niet dat jullie ons in de gaten houden. Dat is de boodschap”, zegt hij.

“De steun die wij leveren aan Oekraïne is Rusland natuurlijk een doorn in het oog. Je ziet de hybride oorlogsvoering in Europa nu al toenemen. Dat heeft ook te maken met beïnvloeding van burgers: kan ik die landen bang maken? ‘Stop maar met die steun, want anders wordt het voor jullie nog veel gevaarlijker.’ Het is de bedoeling dat het publiek er gevoeliger voor wordt en die boodschap overbrengt aan de politiek.”

En het kromme is: vanwege de dreiging moeten we meer investeren in onze eigen verdediging. Maar dat is ook precies wat de Russen willen, denkt Bolder. “Want als wij meer nodig hebben, kunnen we dat ook niet naar Oekraïne sturen. Het is een dilemma dat al lange tijd speelt. In hoeverre geven we onze militaire middelen aan Oekraïne, of moeten we onszelf eerst veilig houden? Dan kiezen we natuurlijk voor onszelf veilig houden.”

Opsporen

Kunnen we iets doen om de drones tegen te houden? “Nee, eigenlijk niet”, zegt oud- marineofficier Woudstra. Als een schip in onze territoriale wateren ligt kunnen we het inspecteren. Maar op volle zee niet, zegt Woudstra. En dat is precies waar de verdachte schepen liggen als de drones worden gezien. En al ben je aan boord, dan is het nog lastig om de drones te vinden. “Een schip is groot en die drones zijn relatief klein. En je kunt ze misschien ook gedeeltelijk demonteren. Ze zijn dus makkelijk te verstoppen. Je moet een schip wel helemaal van boven tot onder strippen wil je alles kunnen zien.”

Ook detecteren is lastig. “Want het zijn kleine apparaten. Nu hebben we wel gelukkig heel gevoelige radars, maar die zijn hartstikke duur. Het is niet zo dat er op elke kazerne van die radars staan”, zegt Woudstra.

Kwade bedoelingen

En zelfs als je de drone detecteert, dan moet je degene die het apparaat bestuurt nog vinden. Bolder: “Die drones zijn draadloos. Het is heel lastig om te ontdekken wie daarachter zit. Dan zou je continu alle frequentiebanden moeten monitoren, ik denk dat wij daar niet eens de capaciteit voor hebben. Je zou al iemand op heterdaad moeten betrappen als hij met een VR-bril op en een controller in zijn hand staat. En als hij zegt: ‘Ik ben gewoon een hobbyist en vind het leuk om met drones te spelen’, bewijs dan maar eens dat er kwade bedoelingen achter zitten.”

Wie erachter zit is dus lastig te bewijzen. “En dat is natuurlijk een van de kenmerken van hybride oorlogsvoering. Dat attributie vaak lastig is”, zegt Bolder. Het enige dat we kunnen doen is op onze hoede zijn, denkt de defensiespecialist. “We moeten werken aan een betere beeldopbouw: wat vliegt er allemaal rond?”

NAVO-landen treden steeds strenger op tegen verdachte Russische activiteiten; met missies zoals Baltic Sentry worden schepen in de Oostzee intensief gevolgd en inspecties op mogelijke drone-activiteit zijn de afgelopen maanden flink toegenomen, zeggen betrouwbare bronnen.

En anders is er altijd nog een andere oplossing, denkt Woudstra. “Je kunt ze natuurlijk altijd uit de lucht schieten”, zegt hij. “Het is maar een onbemande drone, en boven een militair terrein geldt een vliegverbod. Dus daar kun je makkelijk tegenmaatregelen nemen. Het verschijnsel dat je ook ongetwijfeld zult zien is dat dit soort drones, als ze zich binnen een bepaalde straal van een oorlogsschip bevinden, worden neergehaald. Er zijn nu ook laserwapens in ontwikkeling, zodat je daar geen dure raketten aan hoeft te spenderen, maar met een laserstraal zo’n drone kunt neerhalen.”

Maar dat is toekomstmuziek. In de tussentijd varen de Lauga en HAV Dolphin ongemoeid verder – en blijft het gissen naar hun werkelijke missie.

Dit artikel kwam tot stand in samenwerking met Follow the Money (NL), WDR, NDR, Süddeutsche Zeitung (Duitsland), VRT, De Tijd (België), and SVT (Zweden). Met data en onderzoek van onder meer Dossier Center en Marine Traffic.