Ze versturen zoveel berichten dat het nauwelijks mogelijk is dat ze door één persoon zijn verzonden. Het gaat om geautomatiseerde accounts, gecoördineerde trollenlegers en bijzonder actieve personen die politici bestoken met tweets.

Deze accounts hebben van 1 januari 2020 tot en met 24 februari 2021 meer dan 63 duizend tweets gericht aan lijsttrekkers van huidige Tweede Kamerfracties. Dat betekent dat trollen, bots en spammers zich elke dag zo'n 150 keer met de Nederlandse politiek bemoeien.

Bijna 90 procent van alle spamaccounts in ons onderzoek zijn afkomstig van buiten Nederland. PVV-lijsttrekker Geert Wilders is een van de grootste doelwitten van dit soort spamacties. Zijn tweets over Turkije, de Islam en Zwarte Piet waren aanleiding voor grootschalige gecoördineerde campagnes vanuit Turkije, India, Pakistan en opvallend: fans van Koreaanse popmuziek. Halverwege 2020 werd minister-president Mark Rutte (op zowel @markrutte als @MinPres) bestookt door Italiaanse en Spaanse spammers vanwege de uitblijvende financiële steun voor Zuid-Europa.

Ook konden we buitensporig actieve accounts linken aan de oproep van vluchtelingen uit Eritrea en Irak, gericht aan Sigrid Kaag en Jesse Klaver. Een van de actiefste Nederlandstalige politieke bots, genaamd @PeterBrekelmans, blijkt een gehackt account te zijn van een bedrijf dat vrachtwagenonderdelen verkoopt. Dat account is inmiddels offline gehaald door Twitter.

Manipulatie komt vaker voor

Nederland is vaker het doelwit geweest van groot- en kleinschalige manipulatie op Twitter en andere sociale media. Russische trollenfabrieken zijn bij online discussies rondom het neerschieten van vlucht MH17 in 2014 ingezet om desinformatie te verspreiden. Ook blijken honderden nep-accounts het gesprek over de onafhankelijkheid van West-Papoea in Indonesië te hebben beïnvloed.

Nederlandse politici grijpen zelf ook naar dit soort middelen om de politiek naar hun hand te zetten. In 2017 onthulde NRC dat Tweede Kamer-partij DENK Twitter-trollen inzette om berichten populairder te maken dan ze werkelijk zijn, en om andere politici aan te vallen. En in februari stapte de fractievoorzitter van GroenLinks in Zeist op, nadat hij bekende nepaccounts te hebben ingezet om zijn politieke agenda te pushen.

In ons onderzoek naar spamaccounts vinden we ook regelmatig kleinschalige campagnes en individuen die met nepaccounts en geautomatiseerd gedrag politieke invloed proberen te krijgen. Vaak zijn deze accounts geloofwaardig ingericht, zodat het lijkt alsof een echt persoon achter de knoppen zit. Slechts twaalf van de 525 spam-accounts gebruiken de standaard profielfoto op Twitter. Ruim de helft van de accounts in ons onderzoek is na 1 januari 2020 aangemaakt. Deze nepaccounts groeperen zich vaak in korte tijd om één politicus aan te vallen. Ze zijn bijna altijd zeer negatief en beledigend, komen uit hetzelfde land, gebruiken dezelfde hashtags en reageren vaak op één actuele nieuwsaanleiding.

Hangmataccounts

Naast trollenlegers en geautomatiseerde accounts vinden we in een zeldzaam geval een bestaand persoon die er flink op los tweet. Vaak blijken dat gepensioneerde of geëmigreerde Nederlanders te zijn, die een groot deel van hun dag besteden aan het beledigen van politici: de zogenoemde hangmataccounts.

Twee van deze accounts zijn in beheer van een oude man in Gelderland, die in totaal actief is of was op vijftien verschillende Twitter-accounts. "Dat komt omdat ik er al verschillende keren afgegooid ben. Waarschijnlijk omdat er mensen zijn gaan klagen. De linksen, de rooien", verklaart hij zodra we hem bellen voor uitleg. "Ik ben steeds opnieuw begonnen, want dat is een fluitje van een cent."

Hij zegt zeker een paar uur per dag op Twitter te zitten. Vanaf al zijn verschillende accounts stuurt deze man minstens 400 tweets per dag. "Hahaha ja, dat zijn er heel wat." Op de vraag of hij dat ook geautomatiseerd doet, zegt hij: "Nee, ik ben gewoon een ouwe meneer van 75 jaar die op zijn smartphone zit. Ik heb niet eens een computer."

Negatieve aandacht is ook aandacht, denkt Marleen Stikker, oprichter en directeur van online innovatiecentrum WAAG. "Je kunt je natuurlijk afvragen waarom iemand zoiets doet", zegt Stikker. "Online kun je de illusie creëren dat je ertoe doet door steeds meer reacties te krijgen. En negativiteit werkt online fantastisch, want daar krijg je veel reacties op."

Het gaat dan vooral om het gevoel dat je gehoord wordt door politici. En op sociale media lijkt de afstand tot die personen minder groot dan in het echt. "Je kunt al je onvrede publiekelijk melden en daar ook reacties op krijgen. Dat geeft een gevoel van macht, maar het is ook makkelijk om daaraan verslaafd te raken."

Dat gevoel wordt gevoed door schandalen zoals de toeslagenaffaire, waarin mensen door de overheid worden vermorzeld. "Er zit ergens diep in onze samenleving een kwaadheid bij mensen over instituties. Over politiek, en over mensen die in een positie zijn dat ze macht hebben. Waar je dan tegenaan moet boksen en vechten om gehoord te worden."

PeterBrekelmans

Het account dat het vaakst politici aanspreekt is @PeterBrekelmans. Of beter gezegd, wás: het account is rond 8 maart door Twitter opgeschort. @PeterBrekelmans werd in december 2019 aangemaakt, maar werd pas actief in oktober 2020. Sindsdien stuurde het account ruim 120 duizend berichten, waarvan ongeveer een derde gericht was aan Nederlandse lijsttrekkers.

Het account is het meest actief op 9 november 2020, ongeveer een week na de Amerikaanse presidentsverkiezingen. In acht uur tijd stuurt @PeterBrekelmans ruim 900 tweets de wereld in, voornamelijk gericht aan D66-lijsttrekker Sigrid Kaag. De Groene Amsterdammer concludeerde eerder al dat 10 procent van alle tweets gericht aan vrouwelijke politici haat of agressie bevat. Dit account is daar geen uitzondering op.

De berichten zijn geschreven door een echt persoon, maar worden vanaf het geautomatiseerde account @PeterBrekelmans honderden keren herhaald. Met telkens een andere persoon als ontvanger.

Samen met de NOS, De Groene Amsterdammer en De Volkskrant zijn we op zoek gegaan naar de eigenaar van dit account. Het telefoonnummer en mailadres waar dit account mee is geregistreerd, komt overeen met de contactgegevens van een bedrijf uit Drenthe dat handelt in vrachtwagenonderdelen. Zodra we het mailadres opzoeken in een database voor gestolen wachtwoorden, ontdekken we dat het bedrijf slachtoffer was van de Cit0day-hack.

Ruim 23 duizend gehackte databases zijn de afgelopen jaren op hackersfora te koop aangeboden. Daaronder zitten bijvoorbeeld ook de gegevens van prostitutieforum Hookers.nl. Met de gestolen inloggegevens is het Twitter-account van het Drentse transportbedrijf overgenomen en vanaf oktober 2020 werd het account de grootste Nederlandstalige politieke Twitterbot.

We hebben het Drentse bedrijf om commentaar gevraagd, maar de woordvoerder weigert op de zaak in te gaan.

Turks trollenleger en K-pop

We komen ook geautomatiseerde campagnes tegen waar meerdere accounts bij betrokken zijn. Ruim een kwart van de aangetroffen spamaccounts heeft zich tegen PVV-leider Geert Wilders gekeerd. Aanleiding daarvoor zijn tweets waarin Wilders de Turkse president Recep Tayyip Erdoğan (24 en 29 oktober 2020, en 15 februari 2021) en de Islam (28 augustus 2020) beledigt.

Wilders wordt daarop door 147 spamaccounts en talloze minder opvallende personen aangesproken. Veel accounts zijn aangekleed met Turkse vlaggen, foto’s van Erdoğan of stockfoto’s van aantrekkelijke vrouwen. Doorgaans sturen deze accounts exact dezelfde memes, vlak na elkaar, en versturen ze zo'n hoog aantal tweets per dag dat dit nauwelijks zonder automatisatie kan plaatsvinden. Kieskijker concludeerde onlangs ook dat de meest recente digitale aanval op Wilders op gang kwam door dit soort, verdachte, accounts.

Een ander opvallend incident volgt op een tweet van Wilders over het behoud van Zwarte Piet (5 juni 2020). In de reacties op die tweet staan opmerkelijk veel berichten afkomstig van fans van Koreaanse popmuziek, ook wel K-pop genoemd. Ook deze actie komt niet spontaan op gang: acht accounts hiervan hebben we geïdentificeerd als spammers. K-pop-fans proberen vaker racistische of discriminerende hashtags en tweets te overspoelen met een ander geluid. Een paar dagen voor hun kaping van Wilders’ tweet behalen zij al succes door #WhiteLivesMatter te kapen.

Nederland vs. Zuid-Europa

Demissionair minister-president Mark Rutte wordt het afgelopen jaar eveneens door spammers belaagd. Sinds maart wordt op Europees niveau overlegd over het Europees noodfonds voor coronahulp. Nederland is samen met Oostenrijk, Zweden en Denemarken onderdeel van de zogeheten Vrekkige Vier. Zolang Zuid-Europese landen zoals Spanje en Italië hun financiën niet op orde hebben, gaat als het aan Mark Rutte ligt er geen cent richting die landen.

Sindsdien verspreiden 64 bovengemiddeld actieve accounts beledigingen over Mark Rutte. Eén van de aanleidingen daarvoor is deze tweet (29 april 2020), waarin de Nederlandse minister-president zijn duim opsteekt wanneer een vuilnisman hem vraagt om geen cent naar Spanje en Italië te laten gaan.

Vluchtelingen

De vluchtelingencrises in Irak en Tigray (Eritrea) zijn eveneens aanleiding voor gecoördineerde spamacties. Ditmaal zijn Jesse Klaver (GroenLinks), Sigrid Kaag (D66) en wederom Mark Rutte het doelwit.

De strekking van deze actie is dat de vluchtelingen politici aanspreken en hun nijpende situatie voorleggen. Daarnaast zijn er omringende accounts waarmee de cijfers rondom deze vluchtelingencrises concreet worden gemaakt. We hebben 26 van zulke spamaccounts aangetroffen in ons onderzoek.

Naast bovengenoemde campagnes komen we ook manipulatie van berichtgeving over COVID-19, complottheorieën en de kindertoeslagaffaire tegen, evenals accounts die meer aandacht willen voor dierenmishandeling.

'Publieke debat is harder, feller en meer toxic'

"Het is fascinerend hoeveel chaos vijfhonderd mensen kunnen veroorzaken. Omdat al die politici doodsbenauwd zijn voor deze mensen", concludeert Marleen Stikker. Volgens haar moeten we scherper kijken hoe we online anonimiteit moeten vormgeven om zulke uitwassen aan te pakken.

"Online anonimiteit zorgt ervoor dat je jezelf ongestraft kan manifesteren zoals jij dat wilt. Ik vind dat ook een groot goed, net als vrijheid van meningsuiting. Maar het is natuurlijk erg vervelend als iemand anoniem blijft, terwijl diegene grenzen overschrijdt waarop je normaal gesproken wordt teruggefloten, een waarschuwing krijgt of misschien zelfs een boete of celstraf."

Naast de individuele spammers ziet Stikker het gevaar van grote, gecoördineerde aanvallen op sociale media. Meer transparantie over wie zulke acties mogelijk financiert is noodzakelijk. "Het is een vorm van politiek bedrijven en beïnvloeding. Ik denk dat je daar heel scherp tegen op moet treden."

Het publieke debat is harder, feller en meer toxic geworden, constateert Richard Rogers, hoogleraar Nieuwe Media en Digitale Cultuur aan de Universiteit van Amsterdam. "We hebben een soort internet waar je niet meer weet of mensen echt zijn, of niet", zegt Rogers. "En als je ziet hoe belangrijk deze platforms zijn geworden voor het publieke debat, dan kun je je daar wel zorgen over maken."

"Het internet is een oorlogsveld geworden", zegt hij. Het organiseren en plannen van gewelddadige acties zoals de bestorming van het Capitool, of de rellen in Nederland na het bekendmaken van de avondklok zijn wat Rogers betreft goede voorbeelden hoe online manipulatie invloed kan hebben op de echte wereld. "De gezondheid van ons maatschappelijk discours is in gevaar."

We hebben Twitter gevraagd hoe zij optreden tegen spamgedrag. In hun beleidsregels valt te lezen dat ze optreden tegen 'onechte interacties' en 'gecoördineerde activiteit waarmee wordt geprobeerd gesprekken kunstmatig te beïnvloeden'.

"Bij Twitter is het beschermen van de gezondheid van het publieke debat een prioriteit. Platformmanipulatie, waaronder spam en andere pogingen om het publieke debat te ondermijnen, is een overtreding van onze regels", legt een woordvoerder uit. "Zodra we accounts zien die de regels overtreden, ondernemen we actie."

We hebben echter geen reactie gekregen wat daar precies mee wordt bedoeld, en of zulk gedrag richting politici scherper in de gaten wordt gehouden. Twitter zag afgelopen periode wel een toename van 54 procent in spamgedrag. Het platform vermoedt dat hun strengere regels over gesprekken rondom COVID-19 de reden daarvoor zijn.