Oekraïne is geen lid van de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO) en toch staat het land centraal tijdens de top in Den Haag. Intussen hebben NAVO-lidstaten al miljarden euro’s aan militaire en humanitaire steun geleverd en lijkt een verdere uitbreiding van dat steunpakket waarschijnlijk. Op sociale media klinkt dan ook steeds vaker de kritische vraag: “Waarom raken wij betrokken bij een oorlog waarvoor Oekraïne niet eens lid is van de NAVO?”

Oekraïne als meest prominente partnerland

Bij de oprichting in 1949 ondertekenden Canada, de Verenigde Staten en tien Europese landen het Verdrag van Washington. In de nasleep van de Tweede Wereldoorlog was het voornaamste doel een defensief bondgenootschap te vormen tegen de expansiedrift van de Sovjet-Unie en de opmars van het communisme in Europa. Daarmee was de NAVO geboren.

‘Eén voor allen, allen voor één’, dat is in essentie de kernboodschap van het bekende Artikel 5 van het NAVO-verdrag. Uit naam van solidariteit bundelen de lidstaten hun krachten op het vlak van defensie. Wordt één van hen gewapend aangevallen, dan kan dat land rekenen op de steun van de rest. In principe geldt deze wederzijdse bescherming uitsluitend binnen het grondgebied van de inmiddels 32 lidstaten.

Maar hoe zit het dan met Oekraïne? De NAVO kan samenwerkingen aangaan met zogeheten partnerlanden. Met deze landen wordt overlegd en samengewerkt, maar zonder de garantie van militaire bijstand. Oekraïne is een van de meest prominente partnerlanden van de NAVO. De samenwerking geldt als een van de meest uitgebreide en strategische partnerschappen binnen de alliantie. Het grote verschil blijft echter dat Oekraïne als partner geen beroep kan doen op Artikel 5.

Sinds de jaren ‘90 grijpt de NAVO steeds vaker in

Sinds haar beginjaren is de NAVO betrokken geweest bij verschillende operaties buiten het grondgebied van haar lidstaten, waarbij ook troepen zijn ingezet. Vooral sinds de jaren ’90 gebeurt dit steeds frequenter, toen de samenwerking met de Verenigde Naties werd opgeschroefd. De focus verschoof daarmee van louter collectieve verdediging van haar eigen territorium naar het bredere streven naar internationale veiligheid en stabiliteit. De redenering daarachter is helder: een dreiging die buitenshuis uitdooft, kan zich immers niet verspreiden tot onze voordeur.

Afschrikking als belangrijke tacktiek

Afschrikking is de belangrijkste tactiek van de NAVO. De gedachte achter Artikel 5 is duidelijk: hoe sterker de alliantie zich profileert, hoe kleiner de kans op vijandige aanvallen. Zo stuurde het Belgisch leger in 2023 zo’n 200 militairen naar een NAVO-basis in Roemenië, vlak bij de Oekraïense grens. Maandenlang namen ze daar deel aan militaire oefeningen, zonder zich actief te mengen in de Russische invasie. Hun aanwezigheid was louter defensief en bedoeld als krachtig signaal van steun aan Oekraïne.

Als afschrikking en diplomatie falen, houdt de NAVO één troef achter de hand: militaire actie. Ingrijpen in een derde land gebeurt enkel wanneer de veiligheid van de lidstaten in het geding is. Een conflict elders in Europa kan immers ook bij ons het evenwicht verstoren. Zo voerde de NAVO in 1999 bombardementen uit in Joegoslavië, omdat de chaos in de Balkan werd gezien als een directe bedreiging voor de stabiliteit van de zuidelijke NAVO-flank, met name voor lidstaten als Griekenland en Italië.

Soms grijpt de NAVO ook in op verzoek van de Verenigde Naties, zelfs ver buiten het eigen grondgebied. De bescherming van burgers en mensenrechten wordt dan vaak als belangrijke en publiek gecommuniceerde rechtvaardiging aangehaald. In 2011 voerde de NAVO bijvoorbeeld luchtaanvallen uit in Libië, op basis van VN-resoluties, nadat generaal Muammar Khaddafi met geweld een opstand in zijn land probeerde te onderdrukken. De legitimiteit van die interventie wordt overigens door mensenrechtenorganisaties in vraag gesteld.

99 procent van steun kwam van NAVO-lidstaten

De NAVO is als alliantie niet rechtstreeks militair betrokken bij de oorlog in Oekraïne. Er zijn geen NAVO-troepen actief op Oekraïens grondgebied en de organisatie heeft van meet af aan duidelijk gemaakt geen partij te willen worden in het conflict, om escalatie met Rusland te vermijden. Individuele NAVO-lidstaten leveren wel aanzienlijke militaire, financiële en humanitaire steun aan Oekraïne, maar niet onder NAVO-vlag. De NAVO coördineert de bijdragen van de lidstaten. Volgens eigen cijfers kwam sinds 2022 zelfs 99 procent van alle militaire hulp aan Oekraïne van NAVO-landen.

Die inzet kent meerdere redenen. Oekraïne is sinds 1994 een NAVO-partnerland en grenst aan verschillende lidstaten. De regio fungeerde sinds de Koude Oorlog als buffer tussen Rusland en het Westen. Het is in het voordeel van beide partijen dat zo’n bufferstaat onafhankelijk blijft.

Oekraïne als bufferstaat

Historisch gezien, en vooral sinds de Koude Oorlog, fungeert de regio als een strategische bufferzone tussen Rusland en het Westen. Een Russische opmars naar het westen zou die buffer significant verzwakken. Voor beide partijen is de onafhankelijkheid van zo'n bufferstaat van belang. De NAVO ziet in een machtiger en agressiever Rusland een rechtstreekse bedreiging. Gezien haar oorspronkelijke oprichting als verdedigingslinie tegen de Sovjet-Unie, beschouwt de alliantie de Russische agressie als een fundamentele bedreiging voor de stabiliteit en veiligheid.

President Poetin hanteert echter een vergelijkbare logica, maar dan in de omgekeerde richting. Hij ziet NAVO-uitbreiding, met name een eventueel Oekraïens lidmaatschap, als een directe aantasting van de Russische veiligheid. Dit staat in contrast met Poetins vroegere partnerschap met de alliantie. Rusland was zelf ooit een officiële NAVO-partner, maar die rol werd in 2014 opgeschort na de illegale annexatie van de Krim.

Wordt Oekraïne ooit volwaardig NAVO-lid?

Sinds enkele jaren streeft Oekraïne actief naar lidmaatschap van de NAVO. De deur werd hiervoor voor het eerst op een kier gezet in 2008. Na de Russische inval heeft president Volodymyr Zelensky bovendien aangedrongen op versnelling van het toetredingsproces. De NAVO benadrukt ook dat “Ukraine’s future is in NATO”.

Als aan alle voorwaarden is voldaan, kan Oekraïne in theorie lid worden. Maar zolang er oorlog woedt kan Oekraïne niet toetreden. Een land dat in een actief gewapend conflict verkeert, kan niet toetreden omdat dit direct Artikel 5 zou activeren en de gehele alliantie in een oorlog met Rusland zou trekken.

Conclusie

Oorspronkelijk was de NAVO gericht op het verdedigen van de eigen landsgrenzen, maar met de uitbreiding van het ledenaantal groeide ook haar verantwoordelijkheid. Conflicten buiten het NAVO-gebied kunnen immers ook de alliantie raken. Hoewel Oekraïne geen NAVO-lid is, mengt de alliantie zich in het conflict omdat de oorlog met Rusland directe gevolgen heeft voor de veiligheid en stabiliteit van Europa. Oekraïne is een strategisch partnerland, gelegen aan de grens van meerdere NAVO-staten en fungeert historisch als buffer tussen Rusland en het Westen. Daarom coördineren de NAVO-lidstaten grootschalige steun, zonder formeel partij te worden in het conflict, om escalatie te vermijden en hun belangen te beschermen.

Deze factcheck kwam tot stand in het kader van de Factcheck-marathon naar aanleiding van de NAVO-top met als partners Pointer (KRO-NCRV), AD en de aangesloten regionale kranten, Nieuwscheckers, de VRT, de RTBF, Knack, Factcheck Vlaanderen en deCheckers. Lees hier alle factchecks.