De Nationaal Rapporteur legt de aard en omvang van mensenhandel vast in verslagen, en doet onderzoek naar de effecten van kabinetsbeleid op dit thema. "En op basis daarvan doe ik aanbevelingen en geef ik adviezen aan de regering", legt Conny Rijken uit. Voor ons onderzoek naar mensenhandel en seksuele uitbuiting stellen we haar vijf vragen.

Wat is mensenhandel eigenlijk?

"Mensenhandel is een beetje een misleidende term", zegt Rijken. "Het impliceert eigenlijk een verplaatsing van het ene naar het andere land. Maar dat hoeft niet per se. Mensenhandel kan ook in hetzelfde land plaatsvinden."

Rijken legt uit dat mensenhandel uit drie elementen bestaat: het aanwerven (1) en rekruteren (2) door middel van dwang met het oogmerk van uitbuiting (3). "En die dwang kan vele vormen hebben. Iemand kan opgesloten of bedreigd worden. Maar het kan ook zijn dat je misbruik maakt van een kwetsbare positie. Daarbij moet je denken aan schulden, een licht verstandelijke beperking, de taal niet spreken, enzovoort."

"Bij mensenhandel is het ook zo dat we heel vaak aan seksuele uitbuiting denken. Maar mensenhandel is ook arbeidsuitbuiting, criminele uitbuiting, gedwongen orgaanverwijdering en mogelijk ook nog andere vormen van mensenhandel."

Is die definitie overal hetzelfde?

"In 2000 is er een internationale definitie tot stand gekomen: het zogenoemde Palermo Protocol. Dat is door 181 landen ondertekend en erkend. Dus bijna alle landen ter wereld hebben dezelfde definitie."

Maar zulke grote, internationale verdragen blijven enkel hoofdlijnen, met vage terminologie en ruimte voor elk land voor een eigen invulling en eigen uitvoering van beleid, aldus Rijken. Hoe elk land bijvoorbeeld omgaat met sekswerk, definieert ook wanneer iets wel of geen mensenhandel is. Rijken: "Maar dat is altijd zo met internationale samenwerking. Als je tot een overeenkomst wil komen, dan gaat dat ten koste van de concreetheid."

"Eigenlijk zie je twee stromingen. Aan de ene kant de landen die prostitutie per definitie zien als een vorm van uitbuiting: dat noemen we vaak het Nordic of Zweedse model, of met een iets modernere term het 'equality model'. En aan de andere kant heb je landen als Nederland of veel andere landen waar prostitutie legaal is, maar mensenhandel en uitbuiting uiteraard niet."

En wat is uitbuiting?

"Dat is direct een van de ingewikkeldste vragen. Uitbuiting is namelijk niet gedefinieerd: zowel internationaal als nationaal niet. Je moet eigenlijk steeds kijken naar de omstandigheden van een specifiek geval. Hoe ernstig is iemand onder druk gezet? Hoeveel geldelijk gewin heeft de mogelijke dader gehad? Dat zijn een aantal factoren die daarin meewegen."

"Maar het is iedere keer opnieuw een weging van factoren. Dat maakt het ook direct lastig in de vervolging. Het is helaas niet zo duidelijk van: 'Als je hier en hier aan voldoet, dan is er sprake van uitbuiting.' Dat zal bij elk geval individueel moeten worden afgewogen."

Om hoeveel slachtoffers en daders gaat het?

Volgens de laatste cijfers zijn 814 slachtoffers van mensenhandel in 2022 gemeld bij het Coördinatiecentrum tegen Mensenhandel (CoMensha). En specifiek voor seksuele uitbuiting zijn dat 379 personen. Dat lijken geen hoge aantallen, maar de Nationaal Rapporteur maakt zich alsnog zorgen. Er wordt namelijk geschat dat jaarlijks zo’n 5.000 personen slachtoffer van mensenhandel zijn.

Ook het aantal verdachten en succesvolle veroordelingen van mensenhandel daalt in de afgelopen jaren. Volgens Conny Rijken is de strafrechtelijke aanpak van mensenhandel dan ook verslechterd. "Als we kijken naar de strafrechtketen, dan zien we over de hele linie een zorgelijk beeld", legt Rijken uit. "In de zaken die vervolgd worden, zien we meestal niet de criminele netwerken die erachter zitten. Die netwerken hebben we onvoldoende in beeld."

Hoe ingewikkeld is het om dit misdrijf te bewijzen?

Daar zit gelijk het grote probleem voor het Openbaar Ministerie, aldus Rijken. Slachtoffers worden namelijk vaak door daders onder druk gezet om te verklaren dat ze met volledige instemming hun werk doen.

"Wat je vaak ziet, is dat slachtoffers een schuld of verslaving hebben waarmee ze onder druk worden gezet. Dan kan het lijken alsof ze vrijwillig met hun situatie instemmen, maar er kan toch druk worden gezet met externe factoren om dat werk te doen."

Ook de controle op mensenhandel en uitbuiting is de afgelopen jaren lastiger geworden. "We zien dat veel prostitutie naar thuisprostitutie, de escort of hotelprostitutie is verschoven. En dat is veel lastiger te controleren dan bijvoorbeeld raamprostitutie. Het is uit het zicht, achter de voordeur. En daardoor heb ik wel het idee dat meer daders hun straf kunnen ontlopen."

Bekijk hieronder onze uitzending over mensenhandel en seksuele uitbuiting terug: