Op het strandje De Strook aan de Loosdrechtse plassen ruikt de lucht naar barbecue. Van links en rechts klinkt er geschreeuw en gespetter van water. Ondanks dat er op het grote informatiebord een figuurtje in een doorgestreepte rode cirkel zwemt, ontvluchten jonge en oude bezoekers de felle zon massaal naar het water.

Kwaliteit van het water aan De Strook is slecht. Het strandje heeft daarom een permanent negatief zwemadvies. “Dit zegt iets over de kans op het krijgen van huid-, maag- of darmklachten,” volgens de website zwemwater.nl. Hier publiceert de overheid regelmatig zwemadviezen voor elk van de 780 officiële zwemplekken in Nederland.

Een ziekmakende bacterie van 3 miljard jaar oud

Blauwalgen, of eigenlijk cyanobacteriën, groeien vaak in voedselrijk water en kunnen verschillende gifstoffen bevatten. De hoeveelheid en sterkte van de gifstoffen hangt van de blauwalgsoort af en is niet met het blote oog te zien. Niet alleen mensen, maar ook honden die het water inspringen en vee dat uit het water drinkt kunnen gezondheidsproblemen krijgen. Grote populaties blauwalgen kunnen zwemplassen doen sluiten. De steeds warmer wordende lentes en zomers zorgen voor een piek in het aantal meldingen van blauwalg.

Vooral recreatieplassen hebben een probleem met blauwalg. Jaarlijks worden tientallen zwemplassen gesloten vanwege de ziekmakende bacterie.

Blauwalgen zijn niet bepaald nieuwkomers. Deze bacteriën drijven al zo'n 3 miljard jaar rond op onze planeet en zijn verworden tot een uiterst succesvolle soortengroep. Wij spraken Jef Huisman, Hoogleraar Aquatische Microbiologie aan de Universiteit van Amsterdam. Hij en zijn team weten alles over blauwalg en doen al meer dan twintig jaar onderzoek naar deze bacteriën. Waarom floreert de blauwalg in deze tijd?

Blauwalg drijft goed en leeft van poep

"Eén van de belangrijke oorzaken voor de groei van blauwalg is intensivering van de landbouw. Door de bemesting van het land stroomt stikstof en fosfaat het water in. Dat zijn voedingsstoffen voor blauwalgen" zegt Huisman. Stikstof en fosfor komen van nature in water voor, maar door menselijke activiteit zijn die hoeveelheden toegenomen. Volgens de meest recente data van emissieregistratie.nl zijn landbouwgronden jaarlijks verantwoordelijk voor veertig procent van stikstof- en 62 procent van het fosforuitstoot in het oppervlaktewater.

Ook fosfor dat in de bodem opgeslagen zit is een probleem. De opgebouwde voorraad aan fosfor is zo hoog dat de concentratie in het oppervlaktewater in de afgelopen twintig jaar niet is gedaald, meldt het Planbureau voor de Leefomgeving in een rapport. “Het kan soms wel tientallen jaren duren voordat al het fosfor uit het systeem verwijderd is,” zegt Huisman.

Blauwalgen hebben nog meer trucs om een ware plaag voor zwemmers te worden. "Ze groeien goed bij hogere temperaturen, en hebben een goed drijfvermogen waardoor ze het meeste zonlicht kunnen opvangen. Dat helpt weer bij de fotosynthese, waardoor ze harder groeien."

Een warme zomerdag draagt ook bij aan de groei van blauwalg. Bij hoge temperaturen wordt de bovenste waterlaag stabieler en mengt het water minder goed. “Denk aan een celdeling van ongeveer één dag. Bij lagere temperaturen is het twee of drie dagen."

Hoe zijn blauwalgen te stoppen?

Er zijn geen makkelijke oplossingen om blauwalg te stoppen. Volgens Huisman zijn er oplossingen op de korte en lange termijn. Maar om de blauwalgpopulatie in toom te houden en je een zorgeloze zomerdag aan je favoriete zwemplas te verzekeren is kostbaar, zonder garantie op success.

Waterschappen (we mochten er onlangs nog voor naar de stembus) kunnen de voedingsstoffen voor blauwalg uit het water filteren. Het heeft alleen lang niet altijd meteen het gewenste effect. “Als je fosfaat wegfiltert, kan het gebeuren dat er weer nieuw fosfaat uit de waterbodem in het water terecht komt,” zegt Huisman.

Je kunt blauwalg ook bestrijden door waterstofperoxide aan het zwemwater toe te voegen. Het mooie van deze methode is dat het meteen effect heeft en geen schadelijke reststoffen achterlaat: enkel water en zuurstof. Het nadeel hiervan is dat het een kortetermijnoplossing is, die ook nog eens behoorlijk kostbaar is. "Na een aantal dagen kunnen andere niet-giftige algensoorten de vrijgekomen plek innemen, maar het kan ook zijn dat blauwalgen zich opnieuw gaan vestigen Die hebben een maandje nodig om weer een nieuwe populatie op te bouwen."

De meest tot de verbeelding sprekende oplossing is het bubbelbad in het Nieuwe Meer in het Amsterdamse Bos. Het is ook een dure oplossing. Een buizenstelsel op de bodem van het meer blaast bubbels naar het oppervlak, waardoor het water wordt gemengd en er geen nieuwe drijflagen blauwalg worden gevormd. Ook meng je andere algensoorten naar boven, waardoor blauwalg zijn comfortabele concurrentiepositie kwijtraakt. "En zo zijn we van de blauwalg afgekomen in het Nieuwe Meer," legt Huisman uit.

De toekomst van blauwalg

Kunnen we in de toekomst op meerdere plekken blauwalg verwachten? “Door klimaatverandering en de wereldwijde toename van stikstof en fosfor zie je een toename van blauwalgen,” zegt Huisman.

Om de gevolgen van klimaatverandering, verstedelijking en landgebruik in de landbouw te kunnen schatten, zouden waterschappen en onderzoekers volgens Huisman een gestandaardiseerde waterkwaliteitsmonitor moeten opzetten. “Er is niet één centrale instantie die op alle plekken op dezelfde manier de blauwalgstand in de gaten houdt. Dat is een gemiste kans.”

Illustratie door Tijmen Snelderwaard