In Nederland werken 1,3 miljoen mensen soms of regelmatig in de nacht, met name in de sectoren zorg, transport en opslag, horeca en industrie. Heerlijk rustig, vinden sommigen, maar het is niet zonder risico’s. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat nachtwerkers een hoger risico hebben op slaapproblemen, hart- en vaatziekten en diabetes type 2. Hebben we daar wel genoeg oog voor?

Nee, zeggen bedrijfsartsen. Slechts 1 op de 5 bedrijfsartsen vindt dat bedrijven voldoende doen om gezondheidsklachten door nachtwerk te voorkomen. Dat blijkt uit de enquête die we samen met de Nederlandse Vereniging voor Arbeids- en Bedrijfsgeneeskunde (NVAB) uitzetten onder 1700 bedrijfsartsen. In totaal reageren er 252 bedrijfsartsen, waarvan er 213 in de praktijk te maken hebben met nachtwerk.

Gezondheidsraad: beperk nachtwerk

In 2017 adviseerde de Gezondheidsraad de minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) al om ‘nachtwerk waar mogelijk te beperken’. Maar volgens bedrijfsartsen gebeurt dit nog altijd onvoldoende. Ook nu werkt 14 procent van de werkenden soms of regelmatig ’s nachts; het aantal nachtwerkers in Nederland is nauwelijks afgenomen.

66 procent van de bedrijfsartsen heeft het werken in de nacht wel eens ter discussie gesteld bij werkgevers. Toch leidt dit slechts een enkele keer tot structurele verbeteringen voor werknemers, zo blijkt uit de enquête. In de praktijk blijken bedrijven vooral bereid om het werk van individuele werknemers op advies van de bedrijfsarts (tijdelijk) aan te passen als iemand klachten heeft door het werken in de nacht. Soms met een verklaring van ‘ongeschiktheid voor het werk’ tot gevolg.

Permanente jetlag

Voor Anne Blokland (65) waren zijn slaapproblemen de reden te stoppen met zijn werk als buschauffeur. Iedere twee weken wisselde zijn rooster: dan weer een vroege dienst vanaf half 5, dan weer late diensten tot half 2 ‘s nachts. “Ik kon het gewoon fysiek niet meer opbrengen. Ik ging onregelmatig slapen, werd steeds vaker wakker en overdag trad er een enorme vermoeidheid op. Dat voelde haast alsof je een permanente jetlag hebt.”

Ook tijdens het rijden op de bus sloeg de vermoeidheid soms toe en kreeg hij last van concentratieproblemen. Soms was hij al drie bushaltes verder, zonder enige herinnering de rest voorbij te zijn gereden. “Vooral in de avonden gebeurde dat wel eens, maar dat kun je als buschauffeur echt niet hebben. Bij iedere halte kunnen mensen staan en overal kan verkeer vandaan komen. Je moet alert blijven.”

Hoeveel van de mensen last heeft van slaapklachten als gevolg van het nachtwerk, is niet bekend. Ook via de enquête is dit moeilijk te achterhalen. Schattingen van bedrijfsartsen van het aantal werknemers dat (ook) last heeft van slaapproblemen, lopen uiteen van 25 tot 75 procent van het totaal.

Slaapproblemen zorgen voor uitval

“Wat het lastig maakt, is dat mensen over het algemeen niet naar de bedrijfsarts komen met slaapproblemen alleen", zegt Boyd Thijssens, voorzitter van beroepsvereniging van bedrijfsartsen (NVAB). "Mensen komen meestal pas als het te laat is en ze uitvallen op werk.” Dan is er bijvoorbeeld ook sprake van ziekte, een scheiding of overlijden. Wel geeft 4 op de 10 ondervraagde bedrijfsartsen aan dat slaapproblemen regelmatig tot vaak een rol spelen in uitval onder nachtwerkers.

Verpleegkundige Marijke Wagter (53) kan niet wachten totdat ze 57 is en geen nachtdiensten meer hoeft te werken in het ziekenhuis. Nu doet ze dat nog twee keer per maand. “Aan het begin van de nacht functioneer ik nog goed, maar aan het eind veel minder. Taken als medicatie uitzetten en verslagen schrijven doe ik dan allemaal voor 3 uur ’s nachts, want daarna heeft het geen zin meer.” Het ‘s nachts werken an sich doet ze met plezier, maar de nasleep van zo’n nacht doorwerken is lang. Na haar nachtdienst heeft ze altijd moeite met slapen, vertelt Marijke. “In totaal heb ik echt wel 5 tot 7 nachten nodig totdat ik weer normaal slaap en mij weer fit voel."

Meer kans op ongelukken

Uit de enquête onder bedrijfsartsen blijkt dat 1 op de 5 ziet dat slaapproblemen bij nachtwerkers tot gevaarlijke situaties kunnen leiden. Vooral de autorit naar huis aan het einde van de nacht vormt een risico, zeggen bedrijfsartsen. Verder geeft een deel van hen aan niet op de hoogte te zijn van incidenten op de werkvloer, maar vermoedt wel dat er wel eens iets gebeurt.

Zo is uit de wetenschap bekend dat nachtwerk leidt tot een afgenomen reactievermogen, alertheid en geheugenfunctie, wat weer vaker leidt tot fouten op de werkvloer. Het risico op werkgerelateerde ongelukken als gevolg van slaaptekort is naar schatting 35 procent hoger dan bij een normale slaapduur; bij een verminderde slaapkwaliteit is het risico zelfs 46 procent hoger dan bij een normale slaapkwaliteit.

Geen politieke verantwoordelijkheid

Hoewel het advies van de Gezondheidsraad om nachtwerk te beperken gericht is aan de minister, wijst die vooral naar werkgevers. Als we Karien van Gennip (Sociale Zaken en Werkgelegenheid) om een schriftelijke reactie vragen op deze enquêteresultaten laat ze weten zich te bekommeren om de gezondheid van nachtwerkers, maar toch is het volgens haar geen politieke verantwoordelijkheid om onnodig nachtwerk te voorkomen.

“De verantwoordelijkheid en afweging om werknemers in de nacht in te zetten en goede maatregelen te nemen als nachtwerk nodig is, ligt bij werkgevers”, laat haar woordvoerder weten. Maar volgens bedrijfsartsen nemen werkgevers die verantwoordelijkheid dus nog altijd te weinig.

Minister: strengere regels niet wenselijk

“We moeten nachtwerk meer zien te voorkomen”, stelt Thijssens (NVAB). “Natuurlijk zijn er sectoren waar het onvermijdelijk is, zoals in de zorg of bij de politie. Maar ik denk dat er te vanzelfsprekend gedacht wordt dat dit voor al het nachtwerk geldt.” Volgens Thijssens wordt er bijvoorbeeld veel onnodig ’s nachts gewerkt in distributiecentra (‘voor 24 uur besteld, morgen in huis’) en verkiezen werkgevers het economisch belang vaak boven de gezondheid van werknemers.

Toch is strengere regelgeving over wanneer nachtwerk wel of niet noodzakelijk is, en dus mag worden toegepast, volgens de minister niet wenselijk. Naar aanleiding van het advies van de Gezondheidsraad is op verzoek van het ministerie wel in kaart gebracht welke preventieve maatregelen werkgevers kunnen nemen om nadelige gezondheidseffecten door nachtwerk te beperken, zoals powernaps en gezonde voeding.

Pointer (KRO-NCRV) ‘De slapeloze nacht’ is te zien via pointer.nl