De meningen over onkruidbestrijdingsmiddel glyfosaat, ook wel bekend onder de naam Roundup, zijn op z’n zachtst gezegd verdeeld. Dat lezen we in de reacties op ons onderzoek naar Bestrijdingsmiddelen. De ene boer mailt ons dat dit nu juist het middel is waar hij zich het minste zorgen over maakt; een andere boer peinst er niet over om het op zijn land te gebruiken vanwege de mogelijke schade aan de bodem.

We praten met tipgevers, bellen deskundigen, en lezen onderzoeken en artikelen. Toch blijven we met meerdere vraagtekens zitten. De stof glyfosaat zou wel of niet kankerverwekkend zijn bij mensen. Glyfosaat zou wel of niet schadelijk zijn voor het milieu. Er zou wel of geen betrouwbaar onderzoek zijn naar Roundup en de werkzame stof glyfosaat. En er zou wel of niet sprake zijn van een activistische hetze tegen producent Monsanto.

Waarom is het zo complex?

Zo ingewikkeld hoeft het niet te zijn om te bepalen of iets veilig is, toch? Onderzoek de stof in een laboratorium en kijk wat het doet met mensen, dieren en het milieu, en trek dan conclusies. Maar zo simpel is het helaas niet. Er spelen grote (financiële) belangen waardoor er een industrielobby vóór en een milieulobby tégen op gang zijn gekomen.

Producent Monsanto (inmiddels overgenomen door het Duitse Bayer) stelt bijvoorbeeld dat de stof glyfosaat veilig is als het op de juiste manier gebruikt wordt en schermt met achthonderd studies die deze bewering staven. Deze door de producent aangeleverde studies worden bij toelating tot de Europese en of nationale markt gecontroleerd door de colleges die bestrijdingsmiddelen beoordelen voor toelating. Ook zij zeggen dus dat het middel veilig te gebruiken is.

Tegenover deze studies staan diverse wetenschappelijke onderzoeken waaruit aanwijzingen komen voor causale verbanden tussen glyfosaat/Roundup en ziekten en schade voor het milieu. De zorgen richten zich vooral op het oppervlaktewater en het bodemleven dat aangetast zou raken doordat glyfosaat op zo’n grote schaal gebruikt wordt. Een voorbeeld is dit onderzoek van de Wageningse Universiteit (WUR) waaruit blijkt dat in 45 procent van de geteste Europese landbouwgronden resten glyfosaat zit. Dit zou potentieel negatieve effecten hebben op de bodembiodiversiteit, het waterleven en de mens. En zo is er ook een Franse studie met zee-egels waaruit zou blijken dat Roundup in staat is het dna van cellen bij embryo’s van zee-egels te beschadigen, wat een indicatie is voor risico op kanker. Journalistiek platform Oneworld schrijft hier meer over deze studie en hoe daar intern door Monsanto op gereageerd is.

Kankerverwekkend? Internationale instituten spreken elkaar tegen

Ook op het niveau van internationale onderzoeksinstituten vinden we geen uitsluitsel over de veiligheid van glyfosaat. Een afdeling van de Wereldgezondheidsraad, de International Agency for the Research on Cancer (IARC), heeft alle onderzoeken in 2015 naast elkaar gelegd. Zij kwam tot de conclusie dat de stof waarschijnlijk kankerverwekkend is. De European Food Safety Authority (EFSA) deed een soortgelijk onderzoek minder dan een jaar later en kwam tot de conclusie dat het onwaarschijnlijk is dat glyfosaat kanker veroorzaakt.

Wetenschappelijk tijdschrift Nature legt hier uit hoe het kan dat de instanties tot verschillende conclusies kwamen ondanks dat hun onderzoek deugdelijk was. De EFSA nam bijvoorbeeld bepaalde door de industrie gefinancierde onderzoeken wel mee, zeggen zij, die de IARC links liet liggen. En ook onderzocht de EFSA alleen de stof glyfosaat, waar de IARC ook producten waar de stof in zit (zoals Roundup) meenam in het onderzoek. Wetenschappelijk lijkt het dus niet zo gek dat er verschillende uitslagen zijn; in het publieke debat zorgde het voor een hoop onduidelijkheid.

Geen uitsluitsel over veiligheid

De onderzoeken hierboven zijn slechts een greep uit de discussie over de veiligheid van glyfosaat. Ze zijn ook niet allemaal in te zien. Daarom wagen we ons hier niet aan een antwoord op de vraag waarmee we dit artikel van start gingen: ‘Hoe veilig is glyfosaat?’ Wél kunnen we kort op een rij zetten hoe het er op dit moment voor staat met glyfosaat in Nederland, Europa en de VS.

Nederland: gebruik geen probleem, maar wel laatste redmiddel

Het College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden (Ctgb) beoordeelt of gewasbeschermingsmiddelen en biociden veilig zijn voor mens, dier en milieu voordat ze in Nederland mogen worden verkocht. Een snelle zoektocht in hun databank levert 23 verschillende soorten toegelaten Roundup op, en nog drie andere middelen met glyfosaat. Het Ctgb doet geen eigen onderzoek naar stoffen en middelen, maar baseert de toelating van een product op de onderzoeken die de producent indient. Die moeten zijn gedaan volgens strenge protocollen en door onafhankelijke laboratoria.

Ook de rijksoverheid staat positief ten opzichte van het gebruik van glyfosaat. Volgens de publieksinformatie over glyfosaat kunnen akkerbouwers het gewoon gebruiken. Ook thuisgebruik door particulieren is geen enkel probleem: ‘Gebruikt u het middel volgens de voorschriften, dan is het niet schadelijk,’ aldus de website van de Rijksoverheid.

Toch gaf minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Carola Schouten, in een debat met de Tweede Kamer eind 2017 aan dat ze vindt dat glyfosaat als laatste redmiddel moet worden ingezet. Dat is onderdeel van het ‘duurzame’ Integrated Pest Management (IPM) waar de minister naartoe wil. De stappen bij het bestrijden van onkruid zijn dan: preventie, monitoring, niet-chemische middelen, en dan pas het gebruik van chemische middelen zoals glyfosaat. Ook in de toekomstvisie van de minister die begin september verscheen, lezen we over het bestrijden van onkruid (glyfosaat is daarvoor één van de meest gebruikte middelen): ‘Onkruidbestrijding gebeurt in principe met mechanische of ecologische technieken. De inzet van chemische middelen geldt als laatste (precisie)ingreep.'

Europa: toegelaten, maar ook onderzoek door een parlementaire commissie

De Europese vergunning van glyfosaat liep vorig jaar af. Daarmee laaide de discussie flink op, maar uiteindelijk lieten de lidstaten van de EU de stof in november 2017 weer toe voor een periode van vijf jaar.

Na de autorisatie werd de geloofwaardigheid van de onderzoeken waarop de goedkeuring was gebaseerd in twijfel getrokken, mede door het verschijnen van de zogeheten Monsanto Papers. Dit zijn interne documenten van de producent van Roundup waarin gespeculeerd wordt over het gevaar van het middel en waarin wordt gesproken over het meeschrijven aan onderzoeken door medewerkers van Monsanto.

Het Europees Parlement heeft als reactie op de goedkeuring en de Papers in februari van dit jaar een speciale werkgroep in het leven geroepen. Die onderzoekt in negen maanden tijd onder andere de volledige autorisatieprocedure voor pesticiden

VS: jury stelt dat gebruiker met kanker schadevergoeding moet krijgen

In de Verenigde Staten gaat het debat er zo mogelijk nog feller aan toe. De laatste stand van zaken is dat een jury in Californië vorige maand bepaalde dat producent Monsanto kankerpatient Dewayne Johnson een schadevergoeding moet betalen. Het is de eerste Roundup-kankerzaak die in Amerika voor de rechter is gekomen.

Voormalig tuinman Johnson claimde dat hij lymfeklierkanker had gekregen door het werken met het middel Roundup. De jury kende een schadevergoeding toe aan de voormalig tuinman van 39 miljoen dollar. Monsanto kreeg daarnaast een boete van 250 miljoen dollar. Johnson is één van de ruim vijfduizend Amerikanen die een claim hebben ingediend omdat ze zeggen ziek te zijn geworden door het middel Roundup. Monsanto wijst ter verdediging op de achthonderd studies waaruit blijkt dat glyfosaat veilig is en gaat in beroep tegen de uitspraak.