Het is een zonnige zaterdagmiddag als op 3 mei dit jaar de stem van de Russisch Nederlandse operazangeres Elnara Muermans- Shafigullina over de Dam in Amsterdam galmt. Ze zingt Russische oorlogsliederen terwijl op het plein Sovjet-vlaggen wapperen en op een digitaal scherm foto’s worden getoond van soldaten van het Rode Leger tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Voorbijgangers en toeristen kijken hun ogen uit naar het uitbundige Russische vertoon. Het ziet er feestelijk uit, een eerbetoon aan Sovjet-militairen. Maar ongemerkt worden ze ook blootgesteld aan iets anders: oorlogspropaganda. Een pro-Russische boodschap, verpakt in een feestelijke herdenking. Georkestreerd vanuit het Kremlin en uitgevoerd door een kleine club Russische Nederlanders en anti-overheidsdemonstranten. Rusland versloeg ooit de nazi’s, en zal dat nu opnieuw in Oekraïne doen, lijkt de onderliggende boodschap. “Peace with Russia”, staat op een van de vlaggen. “Stop de oorloghitserij. Rusland is niet onze vijand.”

In de afgelopen maanden dook Pointer in een netwerk van Russische culturele organisaties in Nederland die door het Kremlin worden ingezet om pro-Russische boodschappen te verspreiden. Een club activistische Russische Nederlanders zet zich al jaren in om via deze organisaties en onder het mom van vrede de publieke opinie te bespelen. En dat doen ze niet alleen. De groep zet Nederlandse ‘useful idiots’ - mensen die niet doorhebben dat ze voor het wagentje van het Kremlin worden gespannen - in om hun boodschap te verspreiden. Zo weten ze miljoenen Nederlanders te bereiken.

Vast recept

Maandelijks verzamelt een club ‘vredesdemonstranten’ zich op de Dam, die demonstreren volgens een vast recept. Zo ook op 3 mei. Ze dragen spandoeken en borden met teksten als ‘Stop Zelensky’, ‘Geen wapens voor Oekraïne’, ‘Vrede met Rusland’ en ‘No war between NATO and Russia’.

De borden zijn gericht op het Nederlandse publiek, maar hebben ook een doel in Rusland. Bij vrijwel elk evenement zijn Russische staatsmedia aanwezig, die de demonstratie voor hun publiek vastleggen. Ze grijpen de demonstraties in Amsterdam aan om in het thuisland te vertellen dat het Westen achter de Russische oorlog in Oekraïne staat.

“In Amsterdam werd een demonstratie gehouden tegen de levering van wapens aan Oekraïne”, kopt het Russische staatspersbureau TASS bijvoorbeeld in mei. Een boodschap die jaar na jaar wordt herhaald: in 2022, 2023 en 2024. Daarbij figureren steevast bekende Nederlandse coronademonstranten zoals Willem Engel, Max van den Berg, Ab Gietelink, Petra Ottenhof en Kees van der Pijl. Zij worden nu ingezet om de Russische boodschap kracht bij te zetten. Het leveren van wapens aan Oekraïne is “een voor de hand liggende oorlogsmisdaad”, hield Engel de demonstranten bijvoorbeeld in 2024 voor volgens TASS. "Het is illegaal, het is onethisch en het is een dictatuur."

Vrede met Rusland

“Sinds het begin van de speciale militaire operatie in Oekraïne wilden we heel graag een pro-Russische bijeenkomst organiseren om een ander standpunt te laten horen, of op zijn minst op te roepen tot het stoppen van de haat tegen Russen”, vertelt de Russisch Nederlandse Natalia Vortonsova-Heezen begin augustus 2022, bijna zes maanden na de Russische inval in Oekraïne, over het begin van de ‘vredesdemonstraties’ aan TASS.

Samen met een paar Nederlanders richtte ze het initiatief Vrede met Rusland op om de demonstraties te organiseren. “Er kwamen niet veel mensen, maar het protest is geslaagd”, zegt ze over de eerste keer tegen TASS. “We hebben aandacht getrokken, en onze boodschap was duidelijk genoeg – vrede met Rusland. Dit was pas het begin; we zijn hier voor het eerst, maar ik denk niet dat het de laatste keer was.”

Hoewel Vorontsova zich profileert als bezorgde burger, voert ze al jaren campagne voor pro-Russische standpunten. Via petities, demonstraties, burgerinitiatieven en lobbywerk bij politieke partijen probeert ze Nederland een meer pro-Russische koers te laten varen. Inlichtingendienst AIVD merkte een jonge vrouw aan als Russische spion en waarschuwde Thierry Baudet (Forum voor Democratie) voor haar beïnvloedingsoperaties.“Die vrouw was ik”, zei Vorontsova in een interview met alternatief medium De Andere Krant. Vorontsova was actief bij de partij van Baudet en ging ook geregeld bij de Russische ambassade langs, zo vertelde ze aan De Andere Krant.

Beïnvloeding vanaf 2014

Die beïnvloedingsoperaties van Vorontsova beginnen al in 2014, als door Rusland gesteunde separatisten in Oost-Oekraïne de strijd aangaan met het Oekraïense leger. In Amsterdam en Den Haag organiseren Russische activisten, waaronder Vorontsova, dan kleinschalige demonstraties tegen Oekraïne.

In 2015 sluit Vorontsova zich aan bij Facebookcommunity Break the System, die demonstreert tegen het kabinetsbeleid van Rutte II. Ze weet invloed te krijgen op de organisatie en grijpt de acties aan om te protesteren voor een ‘eerlijk’ MH17-onderzoek. Het gaat erom “hoe de Nederlandse overheid optreedt op internationaal niveau, met name de oorlog in Oekraïne en de ramp van MH17”, houdt ze de aanwezigen voor. “De separatisten en president Poetin worden beschuldigd zonder enkel bewijs”, zegt ze tijdens de demonstratie in Eindhoven, die breed wordt uitgemeten in de Russische media.

Als een jaar later het raadgevend referendum over het EU-associatieakkoord met Oekraïne wordt gehouden, sluiten Vorontsova en andere Russisch Nederlandse activisten zich aan bij de campagne van de Socialistische Partij (SP) tegen het akkoord. “We zijn nu ook SP-leden geworden!”, schrijft Vorontsova op Facebook. Op een foto poseren ze trots naast toenmalig SP-Kamerlid Harry van Bommel die het gezicht is van de campagne. Door zich voor te doen als Oekraïners weet de groep de Nederlandse stem te beïnvloeden, schrijft The New York Times in een reconstructie. Het verdrag wordt uiteindelijk verworpen. Vorontsova verlaat vervolgens de SP en sluit zich aan bij het pro-Russische Forum voor Democratie.

Ondersteuning regime Syrië

In 2017 hebben Vorontsova en enkele andere Russische Nederlanders een nieuw doel gevonden. Ze doen mee aan demonstraties ter ondersteuning van het regime van de Syrische dictator Bashar al-Assad. Rusland levert op dat moment militaire steun aan Assad, met duizenden burgerdoden tot gevolg. “Stop medialeugens over Syrië”, staat op de protestborden.

Als het Joint Investigation Team (JIT) het strafrechtelijke onderzoek naar de MH17-vliegramp afrondt, en het Openbaar Ministerie in 2019 bekendmaakt dat het vier Russische verdachten wil vervolgen, richten Vorontsova en andere Russische Nederlanders het comité Global Rights of Peaceful People (GRPP) op - de Nederlandse tak van een internationaal platform onder dezelfde naam.

Met persconferenties en demonstraties willen ze journalisten en het publiek ervan overtuigen dat het officiële MH17-onderzoek niet deugt. Het internationale platform van GRPP presenteert zich als vredesorganisatie – inclusief vredesduif in het logo – maar haar taak is vooral het bevorderen van de Russische agenda en daarmee het frustreren van het MH17-onderzoek.

Vorontsova zet de contacten die ze in het verleden heeft opgedaan ook nu in bij de ‘vredesdemonstraties’ in Amsterdam. Daar sluiten ook alternatieve media, partijleden van Forum voor Democratie en voormalige politici van de SP aan, vertelt ze in 2024 aan Russisch staatspersbureau RIA Novosti. “Vandaar zo’n grote opkomst.”

Netwerk van activisten

Het organiseren van die beïnvloedingsoperaties lijkt Vorontsova niet in haar eentje te doen. Bij de verschillende acties duiken steeds weer dezelfde namen op van Russisch-Nederlandse activisten. Zoals die van Nikita Ananjev en Elena Plotnikova. Zij zijn beide betrokken bij Vrede met Rusland, de organisatie achter de ‘vredesdemonstraties’.

Alle drie staan ze ook in contact met Russische inlichtingendiensten, zo schrijven meerdere media. Zo was de 35-jarige Ananjev samen met Vorontsova bestuurslid van Global Rights of Peaceful People, waarbij ook Plotnikova actief was. Volgens NRC zou het GRPP in rechtstreeks contact staan met de Russische inlichtingendiensten. Dat schrijven Bellingcat en de Groene Amsterdammer ook over Plotnikova, die via Bonanza Media – een Russisch project in Nederland dat desinformatie verspreidde over MH17 – verbonden zou zijn aan de Russische inlichtingendienst GROe.

Plotnikova werd bij de SP-campagne als ‘Oekraïense ondernemer’ (ze is een etnische Russin uit het Oekraïense Donetsk volgens haar Facebookpagina) als boegbeeld aangehaald. “Het belangrijkste argument tegen het associatieverdrag? Oorlog. Het verdrag versterkt de militaire samenwerking met Oekraïne. Nederland kan zo dit conflict ingezogen worden.”

‘Useful idiots’

In het netwerk komen we ook Nederlanders tegen waar Pointer in 2022 al onderzoek naar deed. Het zijn de zogenoemde ‘useful idiots’ die voor het Kremlin-wagentje worden gespannen. Een van hen is Sonja van den Ende uit Denekamp.

Van den Ende trekt sinds het begin van de Russische oorlog in Oekraïne mee met het Russische leger om de Russische kant van de inval te belichten. Ze is door Rusland ingezet als ‘onafhankelijk waarnemer’ bij schijnverkiezingen, vervolgens als ‘onafhankelijk journalist’ in het conflictgebied waar ze Russische propaganda verspreidt, en wordt nu geregeld als zogenaamde ‘deskundige’ opgevoerd in Russische media.

Van den Ende is een goede bekende van Vorontsova. In 2016 gaat ze op uitnodiging van Global Rights of Peaceful People naar Odessa, zo schreef ze in een column in Metro. In 2017 protesteert Sonja samen met Vorontsova en anderen tegen de mediaberichtgeving over dictators Assad en Poetin. En in 2020 staan ze naast elkaar tijdens de presentatie van Bonanza Media’s documentaire vol desinformatie over MH17. Van den Ende is ook spreker tijdens de ‘vredesdemonstraties’ en is lid van de Vrede met Rusland-Facebookgroep.

En Van den Ende is niet de enige Nederlander die actief is voor Vrede met Rusland. Meerdere Nederlanders steunen de vredesorganisaties en zetten zich actief in voor verspreiding van Russische desinformatie, zo bleek uit eerder onderzoek van Pointer.

Russische invloed

Spil in het netwerk van activistische Russische Nederlanders is de op het oog onschuldige Coördinatieraad van Russische Landgenoten in Nederland (KCOPC, ook wel KSORS genoemd in Latijnschrift), een culturele organisatie die zich inzet voor het behoud van de Russische taal, cultuur, normen en waarden. Vorontsova werkt samen met de KCOPC en is lid van de Facebookpagina van de organisatie. Nikita Ananjev is of was er bestuurslid, blijkt uit verschillende nieuwsartikelen.

De Coördinatieraad organiseert muziekvoorstellingen, voorleeswedstrijden en filmavonden, en helpt Russen in Nederland hun weg te vinden. De Raad bestaat uit een “kleine, informele groep individuen” die zich inzetten “voor het bevorderen van een positief beeld van Rusland in Nederland”, laat de organisatie ons weten. In een e-mail benadrukt de KCOPC dat het “niet verbonden is aan enige overheidsinstantie of politieke partij”. Klopt dat? Hoe onafhankelijk is de KCOPC van het Kremlin?

Poetins beleid

De KCOPC werd in 2007 opgericht door enkele activistische Russische Nederlanders en verschillende Russische organisaties. Maar, zo lezen we in een artikel van Russisch staatspersbureau RIA Novosti en op de website van de KCOPC, ook de Russische ambassade in Nederland was erbij betrokken. Sterker: de ambassade is een gelijkwaardige partner in de KCOPC, volgens het verslag van de oprichting, en steunt de Raad ook organisatorisch en financieel.

In de statuten geeft de KCOPC aan dat het samenwerkt met de ambassade en de overkoepelende Wereld Coördinatieraad van Russische Landgenoten, waar de KCOPC onderdeel van is. De Wereld Coördinatieraad is geïnitieerd door de Russische president Vladimir Poetin zelf, als “verbindende schakel tussen de Russischsprekende diaspora en de staatsautoriteiten”.

“Vrienden, we zijn u oprecht dankbaar voor het behouden van uw diepe innerlijke verbondenheid met uw historische moederland”, opende Poetin in 2015 het Wereldcongres voor alle Coördinatieraden. “Wij hebben uw solidariteit gevoeld tijdens de hereniging van de Krim en Sebastopol met Rusland."

Spionnen en propaganda

De wereldwijde koepel van Coördinatieraden wordt ondersteund door en staat onder toezicht van het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken, onder andere via het Pravfond, een stichting van het ministerie die financiële hulp biedt aan Russische burgers in het buitenland en die ervan wordt beticht Russische spionnen en propaganda te financieren.

Volgens verschillende onderzoeken worden de Coördinatieraden in de praktijk ingezet om Russische propaganda te verspreiden. Ze worden er zelfs van beschuldigd samen te werken met Russische inlichtingendienst GROe. Onder andere door de Estse inlichtingendienst die in een rapport uit 2021 schrijft dat de GROe de websites voor Russische diaspora, waaronder de Wereld Coördinatieraad, gebruikt voor “psychologische oorlogsvoering”.

Feestelijke herdenkingen

De KCOPC zet meer evenementen in Nederland in om de Russische boodschap te verspreiden. Zoals het Immortal Regiment, of Onsterfelijk Regiment, een jaarlijkse herdenkingsmars – zoals op de Dam in Amsterdam – om soldaten van het Sovjet-leger in de Tweede Wereldoorlog te eren. Ooit begonnen als onschuldig initiatief van twee onafhankelijke journalisten, maar in 2015 gekaapt door het Kremlin met als doel oorlogspropaganda te verspreiden. “Vergis je niet: dit is een zorgvuldig geregisseerde actie van het Kremlin, ontstaan in Rusland en geëxporteerd om Moskou’s narratief te verankeren in de herdenkingscultuur van andere landen”, schrijft de Moscow Times.

In Nederland worden de Immortal Regiment herdenkingsmarsen georganiseerd door de KCOPC. Zoals de propagandistische 3 mei-viering aan het begin van dit artikel, die de raad organiseerde in samenwerking met het platform voor vredesdemonstraties en Natalia Vortontsova. De mei-viering is ook het moment dat de KCOPC Max van den Berg – veroordeeld voor het zwaaien met een brandende fakkel voor het huis van toenmalig minister Sigrid Kaag en vaste aanwezige bij de ‘vredesdemonstraties’ – een onderscheiding gaf voor zijn “bijdrage aan het behoud van vrede”.

Verder werkt het KCOPC ook nauw samen met het ‘vrijwilligerscorps 80 jaar vrijheid’, dat de Nederlandse tak is van het Russische Volunteers of Victory; in 2015 opgericht door Poetin met als doel de Kremlinversie van de oorlogsgeschiedenis levend te houden. Volunteers of Victory wordt om die reden ook beschuldigd van de verspreiding van propaganda. De EU heeft Volunteers of Victory daarom verschillende financiële sancties opgelegd.

Natalia Vorontsova, Elena Plotnikova en Nikita Ananjev zijn lid van en/of actief bij het Immortal Regiment en het ‘vrijwilligerscorps’. Ananjev wordt op de site van Volunteers of Victory ook aangemerkt als contactpersoon voor de Nederlandse tak.

‘Anti‑Russische propaganda’

De groep activistische Russische Nederlanders is dus onderdeel van Russische organisaties in Nederland, die volgens Poetins beleid de publieke opinie in Nederland proberen te bespelen. En daar is de Russische ambassade in Nederland ze heel dankbaar voor, blijkt uit een toespraak in 2021 van de toenmalige ambassadeur Alexander Shulgin.

“Landgenoten spelen een zeer belangrijke rol in de strijd tegen anti-Russische propaganda”, zei hij tijdens een conferentie van de KCOPC. Op een foto van staatspersbureau TASS is te zien dat hij de toespraak houdt terwijl hij achter bestuursleden van de Coördinatieraad staat, waaronder Ananjev.

“Helaas maken we tegenwoordig moeilijke tijden mee,” zei de ambassadeur. “Steeds vaker worden we geconfronteerd met ongezouten anti‑Russische propaganda. In lokale en internationale media verschijnen dubieuze, vaak niet door feiten onderbouwde berichten. Zulke verspreidingen brengen ernstige schade toe aan het imago van ons land. In de verdediging van dat imago, van onze reputatie, zien wij een van de kerntaken van onze ambassade. En daarbij rekenen wij op de hulp en steun van landgenoten. Want de plaatselijke organisaties van onze landgenoten zijn, net als de ambassade, het gezicht van Rusland voor de Nederlanders.”

Evenementen zoals het Immortal Regiment, de uitgedeelde Sint-Jorislinten en de viering van de overwinning op nazi-Duitsland zijn daarom van groot belang, benadrukt hij. De ambassade belooft daarom dat het “financiële en organisatorische steun blijft verlenen aan initiatieven die via de Coördinatieraad van Russische Landgenoten in het Buitenland (KCOPC)” worden georganiseerd.

‘Zenuwcentrum van propaganda’

Het beïnvloeden van de publieke opinie via de Russische diaspora is een integraal onderdeel van Poetins buitenlandbeleid, zegt Ruslandkenner Marcel H. van Herpen. “Het is overigens niet nieuw. In de tijd van de Sovjet-Unie was het al niet anders, maar daar gebeurde het voornamelijk via de plaatselijke communistische partijen.” De Coördinatieraden spelen daarbij nu een centrale rol, zegt hij. “De raden zijn het zenuwcentrum en het brein van de propaganda-activiteiten in de verschillende landen omdat zij de lokale omstandigheden kennen en ook de contacten onderhouden met de lokale leden van de diaspora.”

Of de demonstraties en activiteiten van Vorontsova en andere activistische Russische Nederlanders effect hebben is moeilijk te zeggen, meent Van Herpen. “Maar zoals Lenin zei: ‘Een leugen vaak genoeg verteld, wordt een waarheid’. En veel jonge mensen, die hun informatie vooral uit de sociale media halen, zijn uiterst beïnvloedbaar door deze propaganda.”

En dat wordt nog te vaak onderschat, denkt hij. “Er is nog te weinig het besef dat Rusland in oorlog is met de landen van de EU – inclusief Nederland. Acties ondernomen door de Russische diaspora, zoals spionageactiviteiten, sabotage (denk aan onderzeese kabels), cyberaanvallen, beïnvloeding via de sociale media, enzovoort, zijn een integraal onderdeel van de Russische oorlogvoering en moeten daarom met effectieve tegenmaatregelen worden bestreden.”

Hij verwacht dan ook dat de Russische propaganda-activiteiten in Nederland – waaronder misschien wel die van de activistische Russische Nederlanders - bij de naderende Tweede Kamerverkiezingen in oktober zullen toenemen. Van Herpen: “Verkiezingen zijn uitgelezen gelegenheden waarop de Russische propagandamachines dag en nacht op volle toeren draaien.”

De KCOPC laat in een eerdere reactie voor onze tv-uitzending over de verspreiding van Russische propaganda door Nederlanders weten een "een apolitieke, civiele en niet-gouvernementele gemeenschap” te zijn. De raad is “uitsluitend gericht op het behouden en bevorderen: van de Russische taal en cultuur in Nederland", zegt de organisatie in een e-mail. “Wij zetten ons ook in voor het bevorderen van een positief beeld van Rusland in Nederland en voor het opbouwen van samenwerking en het versterken van culturele banden om wederzijds begrip tussen de volkeren van Rusland en Nederland te stimuleren.”

De KCOPC geeft toe een oorkonde aan demonstrant Max van den Berg te hebben gegeven, maar zegt zich “niet bewust” te zijn geweest van zijn eerdere activiteiten. “Wij zullen grotere zorgvuldigheid toepassen bij het uitkiezen van vrijwilligers voor toekomstige samenwerking.” Op vervolgvragen over banden met de Russische ambassade, betrokkenheid bij de vredesdemonstraties en verspreiding van propaganda, heeft de KCOPC vooralsnog niet gereageerd.

De Russische ambassade ging ondanks herhaaldelijke verzoeken niet in op vragen. We hebben Vorontsova, Plotnikova en Ananjev geprobeerd te bereiken via de KCOPC en Volunteers of Victory. Ook van hen hebben we nog geen reactie ontvangen.

Bekijk hier onze uitzending 'Nederlanders maken propaganda voor de Russen':