Het gaat niet alleen om obscure podcasts met een beperkt bereik: een derde van de door ons gevonden podcasts heeft in de afgelopen jaren in Nederlandse podcast-hitlijsten gestaan. Enkele worden gepresenteerd door bekende Nederlanders, zoals Wierd Duk, Giel Beelen en Marlies Dekkers. Dat blijkt uit onderzoek van Pointer.

We hebben de transcripten van 150 duizend afleveringen van Nederlandstalige podcasts uit 2022 en 2023 geanalyseerd op termen die vaak gebruikt worden bij de verspreiding van misinformatie en complottheorieën. Vervolgens hebben we handmatig zo’n 7.500 fragmenten doorgenomen. Zodra we in minstens drie individuele afleveringen van dezelfde podcast misinformatie aantroffen, hebben we deze meegeteld. Het aantal van 30 podcasts is hoogstwaarschijnlijk een onderschatting, omdat we alleen een aantal specifieke zoekwoorden hebben gebruikt.

Gewoon op Spotify

We hebben de resultaten van ons onderzoek gedeeld met de plaforms waar het merendeel van deze podcasts worden gepubliceerd, zoals Spotify (30), Apple Podcasts (26) en YouTube (23). In hun richtlijnen staan de regels waar podcastmakers zich aan moeten houden. Het verspreiden van complottheorieën is bij geen enkel platform verboden, maar het verspreiden van racistische inhoud en medische misinformatie gaat in tegen hun richtlijnen. Youtube verwijderde video’s van vier kanalen naar aanleiding van ons onderzoek. Het bedrijf geeft aan dat een team van moderatoren toeziet op inhoud die tegen de richtlijnen ingaat. Apple en Spotify reageerden niet op onze vragen.

De podcasts in de dataset verschenen in 2022 en 2023, dus er wordt veel gesproken over corona. We vonden veel medische misinformatie rond dit onderwerp. Zoals in The Great Cosmic Show, waar ‘vaccinatieschade’ wordt besproken: “Wij horen nu echt de een na de ander die ziek wordt: kanker, last van het hartje, alles erop en eraan”, zegt Peter Bierhof, gast in die aflevering. Hij levert geen enkel bewijs voor zijn claim.

Daarnaast vonden we 20 podcasts die middelen als ivermectine en hydroxychloroquine aanraden als geneesmiddel voor Covid. Dit soort medische misinformatie heeft stevige effecten in de echte wereld, merkt Ruud Coolen van Brakel, directeur van het Instituut Verantwoord Medicijngebruik. “Deze middelen werken niet. En mensen laten reguliere behandelingen schieten ten faveure van alternatieve therapieën. Mensen laten experimenteren met onbewezen therapieën is levensgevaarlijk.”

Op het randje

Maar illegaal zijn dit soort uitspraken niet snel, zegt Joey Scheufler, sociale media-expert en lid van de Reclame Code Commissie (RCC). “Het wordt pas strafbaar als je verboden goederen gaat verkopen of mensen echt in gevaar brengt.” Soms bieden podcastmakers ook alternatieve therapieën aan, zoals bij de podcast Herstart je Gezondheid. Die podcast is vooral een verlengstuk van hun praktijk waarin ze bioresonantietherapie aanbieden, waarbij de trillingen van het lichaam in balans zouden worden gebracht. Dat zou diabetes, hartproblemen en de ziekte van Lyme genezen, maar het effect is niet bewezen. Hier zou sprake kunnen zijn van vals adverteren, waar de RCC op zou kunnen handhaven als er een klacht wordt ingediend. Zelf verwijst het bedrijf naar hun medische disclaimer.

Op het randje is het fragment waarin host Eva van Zeeland van The Great Cosmic Show het heeft over de genezende kracht van kambo, een zeer omstreden therapie waarbij het gif van een Braziliaanse kikker op de huid wordt aangebracht. Hier kunnen mensen een levensbedreigende vergiftiging door krijgen. Maar kambo aanraden is niet per se illegaal volgens Scheufler: “Zo’n middel bespreken mag gewoon, dat is het vervelende hieraan.”

Moeilijk modereren

De door ons gevonden podcasts zitten veelal in de hoek van de ‘anti-mainstream-media’, zoals Café Weltschmerz, Bakkie met Bergsma en de Andere Krant. Maar er staan ook podcasts in het rijtje die gaan over spiritualiteit en zelfontwikkeling, zoals Kukuru van Giel Beelen en Radio Gletsjer.

En er zijn podcasts, zoals Het Land van Wierd Duk en Een Oorlog Reeds Verloren, die met enige regelmaat de omstreden omvolkingstheorie bespreken. Volgens deze theorie (die niet klopt) zouden Westerse overheden doelbewust hun eigen bevolking – en daarmee hun eigen superieure cultuur – laten vervangen door niet-westerse migranten. Dit zou linkse partijen meer kiezers opleveren. Dit gedachtegoed was voor terroristen de legitimatie voor dodelijke aanslagen in onder meer Utoya (2011) en Christchurch (2019). De Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) sprak in 2022 zijn bezorgdheid uit over het opkomende gedachtegoed van omvolking. Wij vonden vijf podcasts die deze theorie stelselmatig verspreiden.

De moderatie van dit soort inhoud is enorm ingewikkeld, legt Michael Klos uit. Hij is universitair docent Rechtsgeleerdheid aan de Universiteit Leiden en doet onderzoek naar de vrijheid van meningsuiting op internet. “Complottheorieën zijn vaak aaneenschakelingen van beweringen, waar feiten en onbewezen claims aan elkaar gelinkt worden”, legt Klos uit. Meerdere claims en onderzoeken lopen in zulke gesprekken door elkaar, en “dat valt heel moeilijk te reguleren.”

Soms gaat inhoud verder dan alleen het verspreiden van gedachtegoed. “Op het moment dat mensen oproepen om 5G-masten in de fik te steken, dan heb je iets waarvan je kunt zeggen dat het schade in de echte wereld veroorzaakt”, zo stelt Klos. In dat geval heb je het normale strafrecht dat daarop toeziet. “Maar veel discussies op dit vlak laten zich moeilijk reguleren. En het is ook maar de vraag of je dat wil doen, omdat je dan gaat bepalen wat ‘de waarheid’ is.”

Klos is er geen voorstander van om podcasts te verwijderen zodra daar niet-schadelijke misinformatie in te vinden is. “Je moet oppassen dat de remedie niet erger is dan de kwaal. Straks verwijder je uitspraken in het grijze gebied, die niet verwijderd hadden moeten worden.” Veel sociale media gaan volgens Klos aan de voorzichtige kant van moderatie zitten. Uiteraard moeten illegale uitingen worden verwijderd. “Maar het realistische verhaal is dat je nooit 100 procent moderatie gaat krijgen.”

Reactie podcastmakers

We vroegen alle makers van de 30 podcasts die structureel misinformatie verspreiden om een reactie op onze bevindingen. Bijna alle makers die reageerden gaven aan zichzelf niet te herkennen in onze bevindingen, hooguit wilden ze “alternatieve perspectieven bieden”. Ook vroegen we hen of er ooit podcasts van hen waren verwijderd van deze platformen. Slechts in enkele gevallen hadden makers te maken gehad met verwijderde inhoud, wel zeggen meerdere makers dat ze te maken hebben met demonetisatie, waarmee platforms inkomsten van hen zouden drukken vanwege de inhoud van hun kanalen.