Voor ons onderzoek Vet! naar hoe moeilijk het is om gezond op te groeien, komen we in contact met de gemeente Amsterdam. Die gemeente kampt met overgewicht. Of beter gezegd, de Amsterdamse kinderen kampen met overgewicht; maar liefst 1 op de 5 kinderen en jongeren is er te zwaar. Amsterdam streeft ernaar om ze in 2033 allemaal op een gezond gewicht hebben. Daarvoor zoekt de gemeente uit aan welke knoppen ze kunnen draaien.

Frisdrank lijkt één van die knoppen. Dat komt naar voren uit een onderzoek onder 48 Amsterdamse tieners en een landelijke enquête onder 1000 jongeren. Wethouder Simone Kukenheim vindt de uitslagen opmerkelijk: "Niet eerder is er onderzoek gedaan naar de gehele leefwereld rond jongeren wat betreft hun frisdrank- en waterconsumptie. Wat ik zie in het onderzoek is dat de consumptie van frisdrank voor hen nog groter en vanzelfsprekender is dan verwacht."

‘Elke dag naar Dunkin’ Donuts’

Waar doelt de wethouder op? We bekijken de filmpjes die de onderzoekers maakten waarin je pubers ziet chillen met hun hoodies op. Een paar meisjes liggen in een deuk als ze een situatie moeten beschrijven waarin ze frisdrank drinken: “Vroeger gingen we letterlijk elke dag naar de Dunkin’ Donuts. Het was echt heel erg.” Een meisje van 15 beschrijft hoe het thuis gaat: “Mijn vader is zo’n fan van cola. Ik kan nu niet tegen mijn vader zeggen: sorry pappa, ik drink geen cola meer.”

Jongeren zijn gewend om overal waar ze komen frisdrank te zien, lezen we in het onderzoek. Het is thuis en bij vrienden, op school, bij de sportvereniging, bij fastfoodketens, bij de supermarkt, op het station en zelfs bij de drogist. Doordat de aanwezigheid van frisdrank zo verweven is met de plekken waar de jongeren komen, wordt er niet van opgekeken, schrijven de onderzoekers. Een jongen die ernaar gevraagd wordt, geeft aan: “Ja, we hebben een Albert Heijn [dichtbij school], we hebben een automaat, we hebben een kantine. We hebben alles.”

Ook online zien de tieners van alles wat ze willen proberen. Een puberjongen uit Zuid-Oost beschrijft: “Dan zie je een nieuw drankje, dat ga je toch ooit moeten proberen of het lekker is. Dat noemen wij gamblen.” Zijn evenknie uit een ander stadsdeel: “Als iemand iets op Snap (Snapchat, red.) zet en zegt: ‘Dat is echt kapót lekker’, dan ga ik het ook proeven.”

Meer weten over hoe marketeers inspelen op de eetbiologie van kinderen? Kijk onze uitzending:

Is dit overmatige frisdrankgebruik nou specifiek iets Amsterdams? Of geldt het voor alle jongeren? Om het in een breder perspectief te kunnen zetten, vroeg de gemeente aan I & O Research om, verspreid over het hele land, duizend jongeren tussen de 12 en 17 jaar een vragenlijst te laten invullen over hun frisdrankgebruik. Daaruit bleek dat 7 op de 10 jongeren frisdrank drinken heel normaal vinden. Bij 65 procent is er meestal wel frisdrank in huis en ze kopen het ook zelf: 54 procent doet dat bij de supermarkt en 19 procent doet dat bij een automaat of de kantine op school.

Grootgebruikers drinken het elke dag

Een andere vraag was: Op hoeveel dagen heb je de afgelopen week frisdrank gedronken? En dat is nogal wisselend. Er lijkt een groep grootgebruikers tussen de pubers te zitten: zij drinken elke dag frisdrank (28 procent). Daarna komt een groep van 20 procent die zeker de helft van de week frisdrank drinkt. En daarna komen de weekenddrinkers, de tieners die aangeven 1 tot 3 dagen per week frisdrank te drinken: ook een grote groep met 36 procent. Slechts 12 procent zegt (bijna) nooit frisdrank te drinken.

Elke dag frisdrank lijkt wel wat zot als je bedenkt dat er in elk glas frisdrank meer dan zes suikerklontjes zitten (zo’n 4 gram suiker per klontje), maar als je alleen in het weekend een glaasje drinkt: hoe erg is dat dan?

We vragen het voedingswetenschapper Jaap Seidell. “Zo af en toe een glaasje is niet erg”, meent hij. “Het probleem zit bij de grootgebruikers van frisdrank: de kinderen die het elke dag of heel veel drinken.” Seidell onderzocht met zijn collega’s van de Vrije Universiteit (VU) Amsterdam de invloed van frisdrank drinken op het gewicht van kinderen. Hij deed daarvoor in 2012 een proef met 641 kinderen verdeeld in twee groepen: de ene groep kreeg elke dag een suikerhoudend drankje, de andere groep kreeg elke dag een drankje zonder suiker. De kinderen wisten niet of ze een drankje met suiker kregen of niet. “Na 18 maanden bleek dat de kinderen die elke dag het drankje met suiker kregen zwaarder waren geworden dan de kinderen die het gezoete drankje zonder suiker kregen.” Het verschil was niet megagroot, maar wel aanzienlijk. Seidell: “En zo gaat gewichtstoename natuurlijk: heel geleidelijk. Als je elk jaar een kilo zwaarder wordt, valt dat niet echt op, maar dan heb je na 10 of 20 jaar wel veel te veel gewicht.”

En juist suikerhoudende dránken maken dat je niet merkt dat je veel calorieën naar binnen zit te werken, legt Seidell uit: “Er zitten namelijk wel veel calorieën in frisdrank, maar het verzadigt niet. Ik vergelijk het altijd maar met een kilo druiven; als je dat eet, zit je wel vol voor de rest van de dag. Maar als je twee glazen druivensap drinkt, dan ben je niet verzadigd, terwijl het dus dezelfde hoeveelheid calorieën is.”

“Of je geeft vaak over, of je drinkt veel frisdrank”

Je wordt niet alleen zwaarder van frisdrank drinken, ook je mond is er niet blij mee. Zowel de suikers als de zuren die erin zitten, zijn niet goed voor het tandglazuur. En hoe vaker het tandglazuur met zuur in aanraking komt, hoe sneller je gaatjes krijgt. Richard Kohsiek, tandarts en bestuurslid van de beroepsorganisatie van tandartsen, orthodontisten en kaakchirurgen (KNMT) wordt er behoorlijk wanhopig van. “We zien al ruim 10 jaar dat de gebitselementen dunner worden bij jongeren. Vooral aan de achterkant van de voortanden, slijt het tandglazuur af.” Het gevolg is dat tanden geler worden en op den duur afbreken.

“Als ik het zie bij een tiener, zeg ik altijd: ‘Of je geeft vaak over of je drinkt veel frisdrank’. Het geeft namelijk hetzelfde effect.” Hij doet zijn best om de boodschap over te brengen dat water de basis moet zijn van wat je drinkt, en dat je -als je je tanden wilt behouden- maximaal zeven keer per dag iets mag eten of drinken en je gebit daarna 1,5 uur rust moet geven. Maar hij stuit vaak op onwetendheid. “Dan zeggen ouders: ‘Water? Dat is voor de hond’.” En dat is echt niet alleen in armere wijken, zoals vaak gedacht wordt. “Ook in ‘t Gooi zijn veel kinderen met erosie en andere tandproblemen.”

Kohsiek noemt het ‘het frisdrankprobleem’ en zou graag zien dat we het met z’n allen aanpakken. “Suikerhoudende dranken zijn overal beschikbaar: in de supermarkt, op school, in de sportkantine en thuis. Dus ik snap wel dat jongeren het heel normaal vinden.” Hij zou het zonde vinden als het met frisdrank net zo gaat als met roken: “Dat we pas over 20 jaar als iedereen obees en ziek is, zeggen: ‘Oh, het was misschien toch niet zo goed dat we onze kinderen zoveel frisdrank lieten drinken’.”

En waaróm drinken pubers dan frisdrank? Volgens Seidell vinden jongeren het biologisch gezien gewoon lekker, maar is er ook veel marketing vanuit de populaire merken gericht op die doelgroep: “Dat hebben kinderen zelf niet eens door. Denk aan Max Verstappen en Red Bull of Coca Cola als sponsor van grote sportevenementen.” Inderdaad zien we in dit recente onderzoek naar de marketing voor ongezonde voedingsproducten dat bijna een op de vijf tieners Max Verstappen volgt op sociale media en dus met Red Bull-reclame in aanraking zal komen. En ruim 40 procent van de tieners geeft aan online weleens reclame voor Coca Cola te hebben gezien. Seidell: “Zulke dranken worden in reclames vaak geassocieerd met sport en een actieve leefstijl om je een goed gevoel te geven. Sportdrankjes en vruchtensap hebben zelfs een gezond imago, terwijl die natuurlijk net zo veel suiker bevatten als cola.”

We vragen Red Bull wat ze ervan vinden dat ze door een sportief kinderidool te sponsoren indirect veel kinderen aanspreken met hun product. Een woordvoerder laat weten: "Kinderen zijn geen doelgroep voor ons. Formule-1 is een sport voor heel Nederland, kinderen zien dus een logo op de auto, maar het is niet onze doelgroep. We voeren alleen marketingactiviteiten uit die gericht zijn op 18 jaar en ouder." En vinden ze dat Red Bull bijdraagt aan overgewicht en ziekte onder jongeren, en hierin een verantwoordelijkheid heeft? "Red Bull is een energiedrank die past bij een actieve levensstijl."

De woordvoerder van Coca Cola is wat uitvoeriger in haar antwoorden: "Bewuste keuzes maken in het kader van een gebalanceerde leefstijl is belangrijk en voor ons als bedrijf een prioriteit waar we dagelijks mee bezig zijn." En richten ze hun marketing op kinderen? "Nee dat doen wij niet. Wij hebben een strikte responsible marketing policy met duidelijke richtlijnen om geen marketing te richten op kinderen jonger dan 13 jaar." En vindt ze dat Coca Cola bijdraagt aan het overgewicht onder jongeren en hierin een verantwoordelijkheid heeft? "Wij voelen een grote verantwoordelijkheid als marktleider en als bedrijf om ervoor te zorgen dat onze drankjes passen in een evenwichtig consumptiepatroon. Consumenten en andere partijen verwachten ook actie van ons en dat delen we. We zien ook dat de vraag naar suikervrije dranken steeds meer toeneemt en wij stimuleren dit."

Voorbeelden van die stimulering zijn volgens haar dat 75 procent van het marketingbudget is gericht op de promotie van suikervrije dranken. Daarnaast hebben ze als bedrijfsdoel dat tegen 2025 de helft van hun verkoopvolume bestaat uit calorievrije of -arme dranken. "Momenteel zit dat op 44%."

Wat zeggen de geënquêteerde tieners er zelf over? Waarom kiezen ze voor bepaalde frisdranken? Het moet vooral lekker zijn, geeft 75 procent aan, en niet te duur, want de prijs maakt uit, zegt 40 procent. Hoe de verpakking eruitziet, of het gezond is, of er veel suiker in zit of dat hun vrienden het ook drinken, maakt weinig tieners iets uit. 12 procent geeft aan wel op de calorieën te letten bij een frisdrankaankoop. En dat het van een bekend merk is, speelt een rol bij ongeveer 15 procent. Hetzelfde percentage houdt er rekening mee dat hun ouders het goed vinden dat ze het drinken.

Afkicken van zoet

Wat nu? Hoe laat je een tiener minder frisdrank drinken als het overal beschikbaar is, zijn biologie erom schreeuwt en de marketing daar grif gebruik van maakt? Edgar van Mil, vice-voorzitter van de expertisegroep Obesitas van de Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde (NVK) en zelf behandelaar van kinderen met obesitas, doet bij zijn patiëntjes die van frisdrank houden altijd een testje: “Eerst geef ik ze een paar slokken water en vervolgens frisdrank. Daarna draai ik het om: eerst geef ik ze de frisdrank en dan het water. Ze zeggen dan dat het water heel anders smaakt: bitter.”

De smaakbeleving past zich heel snel aan, legt de kinderarts uit. En dat merken de kinderen dan. “Al dat zoet verpest hun smaak. We leggen uit dat hun biologie ook niet meehelpt: die maakt juist dat ze snakken naar suiker. Bij kinderen die het dan lukt om te stoppen met frisdrank drinken, zien we direct gewichtsverlies.”

Het is eigenlijk een beetje afkicken wat kinderen moeten doen? Hoelang duurt dat? Van Mil: “Dat wisselt per persoon. Het hangt af van biologische factoren. Maar over het algemeen zou het met een maandje wel moeten lukken.” Dan heb je alleen wel een omgeving nodig die je daarin stimuleert en niet een omgeving die het je moeilijk maakt, zegt Van Mil: “Als ouders frisdrank voor je halen of je idool je het verkeerde voorbeeld geeft, dan wordt het lastig.”

Lichtpunt: 78 procent drinkt dagelijks water

Zowel Seidell als Van Mil heeft het idee dat de sociale norm heel langzaam een beetje de goede kant opschuift. Seidell: “In mijn colleges zie ik jongeren met zelfgevulde waterflesjes, waar dat eerder een blikje cola was.” Van Mil herkent dat het lange tijd niet stoer was om water te drinken, maar dat dat nu wel normaler begint te worden. Dat zien we ook in de enquête: 78 procent van de tieners geeft aan (bijna) elke dag water te drinken. Van Mil: “Maar vanuit sociaal oogpunt blijft het lastig: als je ergens op visite komt, krijg je frisdrank, anders is het niet gastvrij. Net als een snoepje als je uit school komt; dat is een soort recht. Terwijl: het is echt niet nodig.”

Dus frisdrank drinken draagt bij aan overgewicht en gebitsproblemen bij jongeren, maar wordt wel als heel normaal ervaren omdat hun omgeving het stimuleert. Wat gaat de wethouder van Amsterdam doen nu ze dit weet? Simone Kukenheim: "Het Amsterdamse beleid is al jaren gericht op het gezonder maken van de omgeving van kinderen en jongeren. Dit doen we door te investeren in extra bewegingsaanbod en in sport- en vakleerkrachten gym op scholen. Daarnaast maken we afspraken over het aanbod van gezond eten zoals fruit en water in de kantine en hebben we een verbod op marketing voor frisdrank tijdens sportevenementen."

Ook hebben veel sportverenigingen de frisdrankautomaten weggehaald. Maar volgens de wethouder is er veel meer nodig: "Jongeren geven zelf aan dat ze minder frisdrank zullen drinken als de prijs omhoog gaat. Het helpt dus als de prijs van suikerhoudende dranken stijgt, die van gezonde dranken daalt en prijsaanbiedingen op frisdrank verboden worden. Bovendien weten we van ervaring uit het buitenland dat het suikergehalte van frisdrank omlaag gaat als er belasting op komt."

Het lijkt erop dat het nieuwe kabinet hiermee ook aan de slag wil. In het coalitie-akkoord lezen we onder het kopje Preventie, Sport en Bewegen namelijk: 'We verhogen de belasting op suikerhoudende dranken en we verhogen de accijnzen op tabak. We maken bindende afspraken met de industrie over gezondere voedingsmiddelen. We bezien hoe we op termijn een suikerbelasting kunnen invoeren en de BTW op groente en fruit naar 0% kunnen verlagen.' Betekent dit dat een blikje cola in de supermarkt binnenkort flink duurder wordt? Dat gaan we verder onderzoeken. Weet je hier meer over? Laat het ons weten!