Marianne Boerstra uit Sneek zat er helemaal doorheen. Ze kreeg door haar werk in de gehandicaptenzorg steeds meer last van burnout-klachten. “Op een gegeven moment sliep ik gewoon niet meer. Toen heb ik me ziekgemeld en ben ik naar mijn huisarts gegaan.” Die geeft haar een recept mee voor een slaapmiddel. Maar als Marianne bij de apotheker komt om het medicijn op te halen is ze verbaasd. “Ik kreeg quetiapine mee. Vanuit mijn werk ken ik dat als antipsychoticum. Dat is echt pittig spul.”

Rare dromen

Toch besluit Marianne op aanraden van de huisarts het middel te proberen. Na een aantal dagen krijgt ze al last van forse bijwerkingen. Ze krijgt nachtmerries en voelt zich enorm versuft. “Door al die rare dromen kwam ik echt geradbraakt uit bed. En in het verkeer wist ik niet hoe ver een auto nou weg was. Alles kwam heel vertraagd binnen. Ik voelde me echt net een zombie. Een heel onprettig gevoel.”

Quetiapine is in 1997 op de markt gebracht onder de merknaam Seroquel. Het is een antipsychoticum ontwikkeld door AstraZeneca: het Zweeds-Britse farmaceutische bedrijf dat tegenwoordig vooral bekend is om zijn vaccins tegen corona. Seroquel is geregistreerd als medicijn voor schizofrenie, een bipolaire stoornis of zware depressies. Maar het wordt tegenwoordig ook in een lagere dosering door psychiaters en huisartsen voorgeschreven bij slapeloosheid.

Olievlek

Het gebruik van quetiapine zorgt ervoor dat je slaperig en suf wordt. En dat is volgens Arne Risselada, klinisch farmacoloog in het Wilhelmina Ziekenhuis in Assen, de reden dat het in een lage dosering ook voor slapeloosheid wordt voorgeschreven. “Als je goede ervaringen hebt bij het voorschrijven van quetiapine bij slaapproblemen ga je dat vaker doen. Zo is het vanuit de psychiatrie ook in de huisartsenpraktijk beland. En inmiddels heeft het zich als een olievlek verspreid.”

Quetiapine moet het vooral hebben van mond-tot-mondreclame, want wetenschappelijk bewijs dat het bij slaapproblemen helpt ontbreekt. En ondanks dat huisartsen en psychiaters het in een lage dosering voorschrijven, is dat volgens de richtlijnen niet de bedoeling. Zo staat in de richtlijn van het Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG) te lezen: “Voor antipsychotica, zoals quetiapine, is geen plaats bij de behandeling van slapeloosheid; er is te weinig bewijs voor de effectiviteit, terwijl bijwerkingen veel voorkomen.”

Geen medicijn

Wendy Borneman, van de raad van bestuur van het NHG, roept dan ook op om quetiapine niet bij slaapproblemen voor te schrijven: ”Op basis van onze richtlijnen en de onderzoeken die we hebben bekeken zeg ik: doe het niet. Puur voor slaapstoornissen is er geen reden om het te gebruiken.”

Toch krijgt Maaike van Veen, psychiater bij de GGZ Drenthe, regelmatig patiënten op het spreekuur die quetiapine slikken. Van Veen doet onderzoek naar de werking van medicijnen bij slaapproblemen. “De beste behandeling bij slaapproblemen is juist geen medicatie te gebruiken. Cognitieve gedragstherapie is het beste om slapeloosheid tegen te gaan. Dus hoe leer je om met bepaalde problemen om te gaan, zodat je beter slaapt. “

Benzodiazepinen

En toch zijn er situaties denkbaar waarin er volgens Van Veen naar de medicijnkast wordt gegrepen. Een gebrek aan slaap kan tot veel wanhoop en uitputting leiden. Van Veen: ”Soms maak je andere keuzes. Vooral als iemand van alles al heeft geprobeerd en echt niet kan slapen. Er spelen meer dingen mee die niet altijd in een richtlijn gevat kunnen worden.”

Voorheen waren het de benzodiazepinen die voor slapeloosheid werden voorgeschreven. Maar de ‘pammetjes’ staan in een kwaad daglicht sinds duidelijk werd dat je er makkelijk verslaafd aan kunt raken. Ook is het effect van benzodiazepinen op een gegeven moment uitgewerkt. Om het gebruik te ontmoedigen besloot de overheid in 2009 de vergoeding van benzo’s uit de basisverzekering te schrappen. En dat heeft geleid tot de opkomst van quetiapine als nieuw en goedkoop alternatief voor slapeloosheid.

Lichamelijke gezondheid

Inmiddels geldt quetiapine als het meest voorgeschreven antipsychoticum in Nederland. Uit de cijfers van Zorginstituut Nederland blijkt dat het aantal gebruikers van quetiapine gegroeid is van bijna 100.000 in 2015 tot meer dan 130.000 in 2019.“Die stijging wordt voor een deel verklaard door het voorschrijven voor slaapproblemen”, zegt Ruud Coolen van Brakel van het Instituut Verantwoord Medicijngebruik. “Dat zien we aan de mate van dosering. Bij slaapproblemen geldt een veel lagere dosering dan bij schizofrenie.”

Is quetiapine een beter alternatief dan de benzodiazepinen? “Nee”, zegt Coolen van Brakel. “Bij de benzo’s treedt al vrij snel een verslavend effect op, maar dat heb je bij quetiapine ook. En de bijwerkingen zijn ernstiger.” Ook Maaike van Veen is kritisch:” We zien dat een lage dosering van quetiapine al behoorlijke gevolgen heeft voor de lichamelijk gezondheid. Mensen kunnen binnen een jaar al 15 tot 20 kilo aankomen. Ook het afbouwen is problematisch.”

Seroquel

Marianne Boerstra besloot na een aantal weken te stoppen met Seroquel. Maar dat ging niet eenvoudig. “Ik kreeg behoorlijke ontwenningsverschijnselen. “Toen ik het slikte voelde ik me naar, maar toen ik ermee ophield kreeg ik zelfs meer klachten. En dat na zo’n korte periode. Je verwacht niet dat je ligt te klapperen als iemand die aan iets verslaafd is. Dat vond ik heel heftig.”

Inmiddels zijn de problemen met Seroquel in de Amerikaanse pers breed uitgemeten. Daar kreeg AstraZeneca in 2009 een boete van 520 miljoen dollar, omdat het middel gepromoot was voor andere doeleinden dan waar het medicijn voor is geregistreerd. Dus niet alleen voor schizofrenie, maar ook voor PTSS, dementie en slapeloosheid. En er lopen nog talloze rechtszaken, omdat Seroquel diabetes zou veroorzaken.

Bijwerkingen

Geen torenhoge boetes voor AstraZeneca in Nederland. Wel veel meldingen bij het bijwerkingencentrum Lareb. Daar zijn in totaal 950 meldingen van bijwerkingen van quetiapine ontvangen. In die meldingen is 123 keer de indicatie slaapstoornis genoemd. En die bijwerkingen zijn fors, zoals het krijgen van suïcidale gedachten en trombose.

Toch blijkt het besef nog niet overal doorgedrongen. “Je moet je er bewust van zijn wat je voorschrijft”, zegt Maaike van Veen. “Heel lang is gedacht: dit is nieuw en het is beter dan benzodiazepinen en het kan vast weinig kwaad in een lage dosis. Die gedachte moeten we bijstellen. Het is een middel met fikse bijwerkingen ook in lage doseringen. En als je het al voorschrijft, dan moet je dat kortdurend doen en goed opvolgen.”

Marianne Boerstra wil binnenkort een gesprek met haar huisarts over het voorschrijven van quetiapine. “Het is heel gek dat een huisarts het je zo meegeeft. Ik mag nu eindelijk naar een slaapkliniek om echt te kijken wat de reden is dat ik zo slecht slaap. Voor mijn gevoel had dat de eerste stap moeten zijn. En niet iemand zomaar psychofarmaca geven. Want het is niet zomaar een pilletje.”

Meer over dit onderwerp in onze radio-uitzending, zaterdag 22 mei om 19:00 uur op NPO radio 1