Veel mensen lijken zich zorgen te maken over de hoeveelheid bomen die gekapt worden in hun omgeving. En dat is niet zonder reden: Nederland ontbost. Van 2013 tot 2017 is het bosareaal in ons land met 5400 hectare afgenomen, blijkt uit onderzoek van de Wageningen Universiteit. De grootste reden hiervoor is bos dat omgevormd wordt naar andere natuur zoals heide en stuifzand. Maar we krijgen veel reacties van mensen die de vermeend lucratieve handel in biomassa als de oorzaak zien.

Biomassa is organisch materiaal dat gebruikt kan worden voor onder andere de opwekking van energie. In Nederland worden hiervoor subsidies gegeven, want het wordt gezien als hernieuwbaar en duurzaam: biomassa raakt niet op want het groeit weer aan. Maar volgens sommigen heeft houtverbranding onterecht het stempel duurzaam gekregen. Bij de verbranding van hout komt veel CO2 vrij, en er wordt betwijfeld of dat wel (volledig) wordt opgenomen door de weer aangroeiende bomen en planten.

Duurzaam of niet, volgens veel tipgevers worden bomen gekapt om ze te verhandelen als biomassa. Kloppen deze vermoedens? We bespreken de meest gehoorde beweringen.

2. ‘Tak- en tophout moet in het bos blijven liggen’

Veel natuurbeheerders stellen alleen ‘resthout’ te gebruiken voor biomassa: hout dat niet op een andere manier gebruikt kan worden. Maar van tipgevers horen we vaak dat dit juist in het bos moet blijven, voor de ontwikkeling van de nog staande bomen en planten.

Ik spreek met hoogleraar Louise Vet. Als ecoloog is zij een prominent tegenstander van het gebruik van biomassa voor het opwekken van energie. Omdat het volgens haar niet duurzaam is, maar óók omdat ze vindt dat het tak- en tophout dat gebruikt wordt niet moet worden weggehaald uit het bos. ‘Er wordt gezegd: ‘Alleen hout dat overblijft en geen andere functie heeft gebruiken we’. Maar als ecoloog ben ik sowieso tegen het betitelen van resthout als afval. Alle takken en omgevallen bomen die op de grond liggen zie ik als ecoloog niet als vuilnis. Het is onderdeel van de biologische cyclus. Rottend hout heeft een functie.’ Het is een argument dat we ook van veel tipgevers horen.

Ook Staatsbosbeheer vindt dat niet al het tak- en tophout als afval gezien moet worden. ‘We halen het daarom niet overal weg. Op zandgrond laten we alles liggen. Dat is een arme grond, daar heeft de grond de voedingstoffen in dat resthout nodig. Op kleigrond halen we veel weg, omdat het daar minder nodig is. Er is alleen wel een uitzondering, als we juist willen dat er niets terug groeit verkopen we het wel. Bij omvorming van bos naar heide is dat bijvoorbeeld juist de bedoeling, dan gebruiken we wel al het resthout om er chips voor biomassa van te maken.’

3. ‘Er verdwijnen toch hele boomstammen in de biomassacentrales’

Verschillende tipgevers houden vol dat wel degelijk hele boomstammen gebruikt worden voor de productie van biomassa. Staatsbosbeheer vertelt: ‘Alleen als het hout niet bruikbaar is voor andere doeleinden verkopen we het stamhout voor biomassa. Dat gebeurt bijvoorbeeld bij zieke bomen. Op dit moment hebben we veel last van de essentakziekte, die stammen zijn vaak rot of aangetast van binnen, daar kan je geen balken of planken meer van maken. Alles wat nog voor wat anders bruikbaar is gaat naar een hoogwaardigere toepassing, zoals plaatmateriaal van vezels.’

Maar om te bewijzen dat er toch regelmatig gezonde stammen gebruikt worden voor biomassa krijgen we van veel tipgevers een filmpje toegestuurd van de Belgische burgercoöperatie Ecopower. In de video wordt gedemonstreerd hoe pellets worden gemaakt van boomstammen. ‘Deze productie bestaat vooral uit stamhout. Vrachtwagens voeren dagelijks hout aan afkomstig van bossen uit Nederland en België,’ wordt uitgelegd in een voice-over. Ondertussen zien we beelden van het omzagen van bomen die vervolgens in een vrachtwagen geladen worden. Eén van de mensen die ons het filmpje stuurt is Martijn Katan, hoogleraar voedingsleer aan de Vrije Universiteit en een ferme tegenstander van bio-energie. ‘Dit laat overtuigend zien hoe die pellets ("biomassa") niet worden gemaakt van zaagsel en houtafval maar dat er hele bomen voor worden omgezaagd,’ schrijft hij ons.

Ik bel de het Belgische coöperatie die pellets maakt voor particulieren. Hoe zit dit? Een voorlichter vertelt mij dat het wel om stammen gaat, maar niet om héle stammen. ‘Dit is tophout, het bovenste deel van een boom. Dat kan niet gebruikt worden voor hoogwaardige houtproducten voor constructie, dus maken we er pellets van.’

Oldenburger van Probos beschrijft de situatie als volgt. ‘Je kunt hier stellen dat de bomen niet zijn omgezaagd vanwege de biomassaproductie. Een bosbeheerder wijst bomen aan die gekapt moeten worden en verkoopt zijn hout vervolgens nog voordat de bomen zijn omgezaagd. Vervolgens bepaalt de bosexploitant of rondhouthandelaar welke delen van de stam naar welke rondhoutverwerker gaan. Daarbij speelt de vraag vanuit de markt en de prijzen die betaald worden voor het betreffende type rondhout een belangrijke rol. Het rondhout dat we hier (in het filmpje) naar de energiepellets zien gaan lijkt zo op het eerste gezicht ook geschikt voor de productie van bijvoorbeeld plaatmaterialen, maar blijkbaar is het commercieel interessanter om het naar deze producent van energiepellets af te zetten. Ik vind het daarnaast belangrijk hierbij aan te geven dat er ook massaal hele bomen als brandhout in particuliere houtkachels verdwijnen. Ook deze houtpellets die Ecopower produceert gaan voor een groot deel naar particuliere kachels. Je kunt je dan afvragen wat het verschil is met de productie van brandhout.’

Bosareaal neemt af

Bomen kappen puur voor de productie van biomassa lijkt niet te gebeuren in Nederland, en veel natuurbeheerders gebruiken alleen het zogenoemde tak- en tophout. Maar ook dat kan een belangrijke functie hebben in het bos, en ‘resthout’ lijkt een enigszins flexibel begrip. Maar dan hebben we de duurzaamheidsdiscussie over biomassa nog niet gevoerd. Oldenburger stelt: ‘Eén ding weten we zeker. Wanneer je meer weghaalt dan dat er bijgroeit is biomassa voor energie sowieso niet duurzaam. Wanneer je bos omvormt naar andere vormen van landgebruik en daar niks voor terugplaatst kun je de energie uit de hierbij vrijgekomen biomassa eigenlijk niet hernieuwbaar noemen.’

Het bosareaal in Nederland neemt af omdat er regelmatig gekapt is zonder daar bomen voor terug te plaatsen. De grootste reden hiervoor is dat veel bos verdwijnt voor de omvorming naar andere natuur, zoals heide. Dat gebeurt om aan biodiversiteitsdoelstellingen te voldoen. Bij het kappen met deze reden geldt geen herplantplicht. Dat gaat in tegen onze klimaatdoelen, want bos is belangrijk voor de opslag van CO2. In het klimaatakkoord staat daarom dat we er alles aan moeten doen om te voorkomen dat het bosareaal verder afneemt, en dat we zelfs méér bos nodig hebben.