Tijdens de vorige Tweede Kamerverkiezingen vulden een recordaantal mensen de Stemwijzer in: 9,1 miljoen gebruikers. Toch vroeg een aantal van jullie ons online hoe betrouwbaar zo’n stemhulp nu is. Op TikTok waren jongeren bijvoorbeeld benieuwd hoe het kan dat je top drie niet altijd aansluit bij je eigen voorkeur. Pointer ging in gesprek met Anne Valkering, projectleider van de StemWijzer bij ProDemos, om jullie vragen erover te beantwoorden.
Wat ooit in 1989 begon als een lesmiddel voor maatschappijleer, groeide uit tot de bekendste kieswijzer van Nederland: de StemWijzer. Tijdens de Tweede Kamerverkiezingen van 2023 gebruikte volgens onderzoek van EenVandaag ruim 70 procent van de kiezers een stemhulp - en één op de vijf liet hun uiteindelijke keuze zelfs afhangen van zo’n tool.
Van lesmiddel tot verkiezingsritueel
Het idee voor de StemWijzer is ontstaan toen een aantal maatschappijleer-leraren hun leerlingen wilden laten zien hoe het Nederlandse politieke stelsel werkt. In het begin stond hij in een boekje met citaten uit partijprogramma’s, later verscheen hij op cd-roms en floppy’s, en sinds 2002 is de tool online toegankelijk voor iedereen.
“Het idee achter de StemWijzer is dus oud”, zegt Valkering, “maar het doel is altijd hetzelfde gebleven: mensen helpen oriënteren in het politieke landschap.”
Hoe komen de stellingen tot stand?
Valkering legt uit dat ProDemos vier bronnen gebruikt om de 30 stellingen van de StemWijzer te bepalen. “We beginnen met een kiesonderzoek: wat vinden mensen belangrijk? Vervolgens duiken we in de partijprogramma’s. We krijgen de conceptversies aangeleverd en spitten die door. Daarnaast houden we scherp in de gaten wat er speelt in de media en in de Tweede Kamer.”
Voor de aankomende verkiezingen keek de StemWijzer extra naar wat er leeft onder jongeren. Samen met de Nationale Jeugdraad (NJR) onderzochten ze welke thema’s voor jongeren belangrijk zijn, zoals het verlagen van de leeftijd voor het minimumloon.
“In de partijprogramma’s kijken we naar concrete voorstellen van partijen: waar overlappen ze, waar botsen ze, en hoe kun je dat verschil het beste formuleren in een stelling? Een redacteur schrijft op basis daarvan de eerste voorstellen, die vervolgens langs een commissie gaan.”
Hebben de partijen invloed op de stellingen?
In een van de reacties onder een Instagram-post van Pointer stelt iemand dat er geen onafhankelijke controle is op de standpunten van partijen. Hoe zit dat? Valkering: “Partijen krijgen in de eerste instantie ongeveer honderd stellingen toegestuurd. Ze moeten bij elke stelling aangeven of ze voor, tegen of geen van beide zijn, en daarbij een toelichting geven. We kijken met een commissie of het klopt met hun partijprogramma of eerdere standpunten. Op basis daarvan kiezen we dertig stellingen die het meest onderscheidend zijn tussen partijen. Dit zijn de stellingen die uiteindelijk in de StemWijzer komen.”
In de commissie zitten mensen met verschillende politieke en taalkundige achtergronden. “Van iemand die let op begrijpelijke taal tot iemand die precies weet wat de Tweede Kamer wél en níét beslist”, legt Valkering uit. “Zo blijven de stellingen scherp, eerlijk en helder.”
Partijen hebben geen invloed op de selectie. “Ze leveren de toelichting voor hun positie, maar de formulering en uiteindelijke keuze doen wij.” ProDemos past de toelichting van partijen niet zonder hun toestemming aan, maar wél hun uiteindelijke positie als deze niet overeenkomt met de toelichting, of als deze feitelijk onjuist is. “We doen dat altijd in overleg”, zegt Valkering, “maar soms moeten we het gewoon zelf beslissen.”
Moeten partijen een positie innemen?
In principe moeten partijen voor of tegen een stelling zijn. “In de Tweede Kamer kun je ook niet neutraal stemmen”, zegt Valkering. “Er zijn maar een paar situaties waarin ‘geen van beide’ een logische optie is. Bijvoorbeeld als een partij een heel ander voorstel heeft dat buiten de stelling valt. Denk aan een partij die niet alleen iets over erfbelasting wil zeggen, maar het hele belastingstelsel wil veranderen.”
Dat leidt soms tot verwarrende situaties. “In 2023 had een partij bij de stelling ’Het aantal leden van de Tweede Kamer moet van 150 naar 250’ aangegeven tegen te zijn, omdat ze er juist 260 wilden. We hebben uitgelegd dat dat niet handig is, want de meeste ‘tegen’-partijen willen juist mínder Kamerleden. Maar ze bleven bij hun standpunt, en dat mag, het is feitelijk niet onjuist."
Hoe kan het dat jouw top drie uiteen ligt?
Online vragen meerdere mensen zich af waarom ze soms partijen in hun top drie krijgen, die niet veel overeenkomsten lijken te hebben. Volgens Valkering kan het inderdaad voorkomen dat je een tegengestelde top drie krijgt. “Als je partijen in je top drie krijgt die je niet samen had verwacht, betekent het vooral dat jij op basis van de dertig stellingen een overeenkomst hebt met de partijen. De partijen kunnen onderling overlappen op bepaalde thema’s, zoals huurbescherming, infrastructuur of juist ethische vraagstukken."
Het betekent dus niet altijd dat de politieke partijen dicht bij elkaar liggen, maar ze staan wel dicht bij jouw antwoorden. Als je vaker stellige antwoorden kiest, oftewel ‘eens’ of ‘oneens’, dan zul je niet zo snel een middenpartij in je top drie krijgen, legt Valkering uit. “Je top drie zal dan eerder in het linkse of rechtste spectrum vallen.”
Bij de Provinciale Statenverkiezingen van 2023 in Limburg kregen veel mensen de SGP als uitkomst, vertelt Valkering. “Dat verraste mensen, omdat ze niet religieus waren. Maar in de provincie spelen religieuze thema’s een minder grote rol.” Bij de gemeenteraad worden er besluiten genomen over koopzondagen en de zondagse rust, terwijl er provinciaal wordt gekeken naar beleid over zaken als milieu en infrastructuur.
Om kiezers te helpen een beter onderscheid tussen partijen te maken, heeft de StemWijzer sinds 2021 een ‘shootout’-functie toegevoegd. “Als twee partijen heel dicht bij elkaar staan, kun je daarna nog een set extra stellingen beantwoorden om beter onderscheid te maken.”
Hoe wordt jouw antwoord berekend en is de uitslag betrouwbaar?
De berekening zelf is verrassend eenvoudig. “Elke vraag telt als één punt”, legt Valkering uit. “Heb je hetzelfde antwoord als een partij, dan krijg je één punt. Heb je een stelling als ‘extra belangrijk’ gemarkeerd, telt die dubbel. Er zit geen algoritmisch geheim achter; je kunt het letterlijk met de hand narekenen.”
Binnen de grenzen van wat de StemWijzer meet, klopt de uitslag, zegt Valkering. “We werken met dertig zorgvuldig gekozen stellingen die representatief zijn voor de verkiezingsthema’s van dat moment. Maar als je andere thema’s zou kiezen, zou je misschien een andere uitslag krijgen.” Dertig stellingen is volgens de makers de ideale balans tussen onderscheid en gebruiksgemak. “Minder zou te weinig verschil geven tussen partijen, meer maakt het te lang en vermoeiend”, zegt Valkering. “Dertig is precies genoeg. Het heeft genoeg diepgang, maar mensen maken hem ook echt af.
"Volgens Valkering is het doel van de StemWijzer niet om een precieze voorspelling van jouw uiteindelijke stem te doen. “Het is een hulpmiddel om te ontdekken wat jij belangrijk vindt, en welke partij hierop aansluit. Ik raad ook aan om alle politieke partijen mee te nemen in de uitslag van de Stemwijzer, en niet alleen de zittende partijen, zodat je een goed beeld krijgt.”
Schrijf je in voor onze nieuwsbrief
Ontvang iedere week onze beste verhalen in je mailbox.
