“Van de kinderen was ik op mijn 12e de allereerste trekkerchauffeur”, zegt Rendert Algra (61). Hij wijst naar het grote weiland op de oude veeboerderij van zijn ouders in Kubaard, Friesland, waar hij een aantal jaar werkte met pesticiden. “Dan reed ik daar met mijn ‘tankje’ en sproeide ik pesticiden op het gras om onkruid tegen te gaan. Ik probeerde rekening te houden met de wind, maar als je aan het eind van het weiland bent, moet je draaien. Dan zat ik er toch middenin en kreeg ik alle druppeltjes over mijn heen. Ik droeg geen bescherming of een masker.”

Rendert heeft nu Parkinson en hij legt een verband met het gebruik van die bestrijdingsmiddelen. “Als ik nu terugkijk, dan is er zeker spul, waarschijnlijk ook door mijn huid, in mijn lichaam gekomen, wat niet gezond was. Bestrijdingsmiddelen zijn bedoeld om onkruid te bestrijden. Maar het neveneffect daarvan is, als je zulk goed spul hebt ontwikkeld waar zo veel van doodgaat, dat het bijna onmogelijk is om daar uiteindelijk als mens geen last van te krijgen.”

Stoffen om te bestrijden

Nederland gebruikt van alle Europese landen (op Cyprus na) de meeste landbouwgifstoffen per hectare, volgens cijfers van PAN Europe. In totaal wordt 98,5 procent van de landbouwgrond jaarlijks behandeld met ongeveer 5 miljoen kilo pesticiden. Volgens toxicoloog Paul Scheepers, van de Radboud Universiteit, zijn pesticiden ‘stoffen die in eerste instantie zijn bedoeld om plaagdieren, onkruid of andere ongewenste organismen te bestrijden’.” Er bestaan duizenden verschillende soorten pesticiden. “Ze worden voornamelijk gebruikt in de landbouw, maar ze zijn lang niet altijd onschuldig voor mensen. Er zijn al veel voorbeelden van studies waarin een verband wordt gelegd met verschillende ziekten, zoals Parkinson en kanker”, zegt Scheepers.

Neuroloog Jorrit Hoff, gespecialiseerd in Parkinson, is duidelijk: “Er zijn verschillende wetenschappelijke onderzoeken die laten zien dat blootstelling aan pesticiden de kans op Parkinson vergroot. Daar is in de wereld van de wetenschappers geen discussie meer over.” Volgens hem zijn boeren en daarna omwonenden, degenen die het meest risico lopen om giftige stoffen binnen te krijgen. Maar ook de rest van de bevolking ontkomt er niet aan. “In huisstof van mensen, in de luiers van pasgeboren baby’s en op eten, overal worden pesticiden aangetroffen.”

Al in de jaren ’80 bleek dat er een grote kans was dat sommige pesticiden, zoals paraquat, jonge Amerikanen Parkinson bezorgden, aldus Hoff. “Het toonde aan dat Parkinson ook door iets van buiten veroorzaakt kan worden”, zegt neuroloog Hoff. “Hoewel paraquat in Europa inmiddels is verboden, zijn restanten nog steeds aanwezig in het milieu.” Stoffen die al lang verboden zijn, kunnen volgens Hoff jarenlang in het milieu en zelfs in ons huis aanwezig blijven.

Bovendien kunnen verboden stoffen via import van voedsel vanuit het buitenland ook op ons bord terechtkomen. Bijvoorbeeld doordat er in landen buiten Europa pesticiden worden gebruikt die hier verboden zijn, of die onze maximale grens overschrijden. Scheepers adviseert daarom om geen geïmporteerde producten uit landen buiten Europa te eten of drinken. “Dat wordt niet altijd voldoende gecontroleerd. We komen regelmatig stoffen tegen die in Nederland allang verboden zijn en boven de toegestane norm uitkomen.”

Het probleem is volgens Hoff tweeledig: pesticiden gaan nooit helemaal weg uit onze omgeving en het duurt lang voordat we weten welk effect ze precies hebben. “Op dit moment worden legale pesticiden in Nederland gebruikt waar we ons ook zorgen over maken. Dat komt omdat we van veel pesticiden, ook legale, niet weten of ze veilig of schadelijk zijn. Dat wordt vaak pas na jarenlang onderzoek bekend.”

Het sluipende risico

Het grootste risico om pesticiden binnen te krijgen en mogelijk ziek te worden, lopen mensen die met pesticiden werken, stelt toxicoloog Scheepers. “Bij mensen die bestrijdingsmiddelen spuiten is het risico veel hoger dat ze te veel binnenkrijgen, dan bij consumenten die bespoten voedsel uit de supermarkt eten. Via inhalatie of via de huid komt het direct in de bloedbaan terecht en kan het je brein bereiken. Via eten en drinken komt het ook je lichaam binnen, maar dan worden de meeste pesticiden eerst afgebroken in je lever.”

Toch is volgens toxicoloog Scheepers dit toelatingssysteem, om te kijken of een stof schadelijk is en wel of niet mag worden gebruikt, niet waterdicht. “De testbatterij voor de toelating van pesticiden is niet compleet. Er zitten zwakke plekken in, vooral op het gebied van hormoonverstoring en neurotoxiciteit. Daar wordt nog niet goed op getest.” Andere redenen waarom de toelatingsprocedure volgens hem nog niet volledig is, is dat er nog niet genoeg onderzoek wordt gedaan naar langetermijneffecten en de effecten van cocktails aan middelen.

Langetermijnonderzoek

Dat langetermijnonderzoek is ook lastig, legt Scheepers uit. “Ratten leven niet lang genoeg, ongeveer 2 jaar, om langetermijneffecten van stoffen te onderzoeken. En bijvoorbeeld Parkinson ontwikkelt zich traag, vaak pas tientallen jaren na blootstelling. Als toxicologen kunnen we wel testen of een stof schadelijk is. Maar omgekeerd, aantonen dat iets veilig is, kunnen we eigenlijk niet voor elkaar krijgen.”

Ook neuroloog Hoff zegt dat we van veel stoffen niet weten welke schade ze op lange termijn aanrichten. “Er wordt in onderzoek gekeken naar kortdurende blootstelling aan hoge concentraties van middelen, terwijl mensen in realiteit langdurig worden blootgesteld aan lage concentraties, vaak van tientallen middelen tegelijk.”

Het Ctgb erkent de zorgen over onderzoeken naar langetermijneffecten. “Goede testmethoden om aan te tonen of een stof bijvoorbeeld Parkinson veroorzaakt, bestaan nog niet”, zegt woordvoerder Willemsen van het Ctgb. “Wij zetten ons in voor een betere beoordelingsmethodiek voor deze aandoeningen.” Bij de beoordeling van stoffen neemt het Ctgb bestaande langetermijnstudies, bijvoorbeeld naar of iets kankerverwekkend is, nu zoveel mogelijk mee. “Alleen als er een acceptabel risico blijkt uit zulke studies, kan een stof worden goedgekeurd en een middel worden toegelaten.”

Cocktails

Daarnaast is het gebrek aan kennis over cocktails van middelen volgens experts een probleem. “Er wordt in de huidige toelatingsprocedure bijvoorbeeld niet getest op de mix van verschillende stoffen, cocktails aan bestrijdingsmiddelen”, legt neuroloog Hoff uit. “In die combinaties kan een enorme toename van giftigheid ontstaan.” Onderzoek van de universiteit van Californië toonde eerder ook al aan dat een mix van pesticiden gezondheidsrisico’s kan verhogen.

Het ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur (LVVN) laat weten dat het toelatingsproces door het Ctgb volgens hen zorgvuldig verloopt. “Maar blootstelling aan stoffen uit verschillende middelen wordt nog niet meegenomen in de risicobeoordeling”, zegt woordvoerder Willemsen van het Ctgb. Wel hoopt het Ctgb eind dit jaar het effect van cocktails op mensen in de beoordeling mee te kunnen nemen, voor de effecten op het milieu zitten ze nog in de onderzoeksfase.

Veel onderzoeken die naar pesticiden worden gedaan, worden ook betaald door de fabrikanten zelf. De onderzoeken worden door instanties gebruikt om hun oordeel te vellen over pesticiden. Dat roept vragen op over hoe onafhankelijk zo’n onderzoek is, welke (economische) belangen meespelen en of dat invloed heeft op de onderzoeken naar de schadelijkheid van een stof. Organisaties, als de Parkinson Vereniging en PAN Europe, en Europese wetenschappers vinden dat dit moet veranderen en pleiten al jaren voor meer openbaar en onafhankelijk onderzoek.

Rendert werkte als boer jarenlang met pesticiden en heeft nu Parkinson. “In 2022 vergat ik af en toe de laatste trede van trappen. Toen viel ik het laatste stukje naar beneden”, zegt hij. “Ook begon ik stijver te lopen en met name in mijn schouders had ik last van stijfheid. Thuis kreeg ik commentaar, zo van: ga eens naar de dokter en laat controleren wat je hebt. Toen hebben ze de klassieke bewegingstesten met mij gedaan en werd ik naar de neuroloog verwezen. Die stelde vast dat ik Parkinson heb.”

Bekijk hieronder het interview met Rendert, de tekst loopt verder door onder de video:

Rendert sport iedere dag en doet aan Parkinson-boksen. Dit helpt zowel mentaal, cognitief als fysiek zijn achteruitgang tegen te gaan. Hij doet dit samen met andere lotgenoten. “Het is een stukje verbroedering. Thuis doe ik ook spelletjes om dingen te onthouden, dat werkt aardig. Maar ik moet er niet aan denken dat ik nergens meer op kan komen en ik 5 minuten later weer dezelfde vraag moet stellen. Het moeilijke aan Parkinson hebben is dat het maar een kant op gaat en dat is de verkeerde.”

Rendert en zijn familie wisten destijds niet dat je ziektes van bestrijdingsmiddelen zou kunnen krijgen. “Achteraf is het altijd makkelijker zeggen dat je het anders had gedaan, op zijn Fries: ‘dat is een koe in de kont zien’”, zegt Rendert. “Ik geef niemand de schuld, mijn vader wist het ook niet.”

Vrijstelling in kersenteelt

Hoewel alle bestrijdingsmiddelen dus eerst door het Ctgb goedgekeurd moeten worden, liet landbouwminister Femke Wiersma afgelopen mei via een vrijstelling de insecticide Tracer toe voor gebruik in de kersenteelt. Zij gaf deze vrijstelling omdat er onvoldoende andere middelen zouden zijn om suzuki-fruitvliegjes te bestrijden. Terwijl dit middel door het Ctgb niet is toegelaten voor deze fruitsoort en het ook ingaat tegen het negatieve advies van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) over dit middel.

Willemsen, woordvoerder van het Ctgb, zegt dat vrijstellingen voor niet-toegelaten stoffen alleen plaatsvinden in een heel uitzonderlijke of noodsituatie. “In het geval van de vrijstelling voor Tracer voor de kersenteelt adviseerde het Ctgb over de benodigde beschermingsmaatregelen om te zorgen dat het gebruik geen onaanvaardbare risico’s voor mens, dier en milieu heeft.”

Fruit met pesticiden

Steekproeven in Europa laten zien dat steeds meer fruit besmet is met pesticiden, vooral herfstfruit zoals peren en druiven. Dit blijkt uit onderzoek van Pesticide Action Network Europe (PAN). De onderstaande grafiek toont in totaal aan hoeveel verschillende pesticiden (legale en illegalen pesticiden door elkaar) werden aangetroffen op herfstfruit in Europa.

Een nieuwe generatie zonder gif

Ondanks het vele gebruik van pesticiden, kan het volgens sommige boeren ook anders. Zo werkt bioboer André Jurrius al 20 jaar volledig zonder. Hij heeft een biodynamisch akkerbouwbedrijf in Overbetuwe in Gelderland. Daar teelt hij ruim tien verschillende gewassen, waaronder uien, wortels, aardappelen, pompoen en rode kool.

André werkt met biologische gewasbeschermingsmiddelen, bijvoorbeeld door levende dieren en insecten in te zetten om zijn gewassen te beschermen. Zo laat hij de natuur zijn werk doen. Dit betekent wel dat er meer onzekerheid is over zijn oogst. “Als je eenmaal een gezonde bodem hebt en de beestjes hun werk doen, werkt het goed. Het duurt alleen een paar jaar voor je de omschakeling hebt gemaakt van bodem met pesticiden tot gezonde bodem met beestjes die je groente en fruit beschermen.”

Bekijk hieronder de interviews met bio-boeren, de tekst loopt verder door onder de video:

Boer in opleiding Gijs (22) haalt ook bewust onkruid uit de grond zonder chemische middelen. “Er is steeds meer bewustwording over de gezondheidsgevolgen van pesticiden. Maar als ik kijk naar mijn klasgenoten, dan zeggen veel van hen ook: ‘Het valt wel mee joh’.” Toch kiest Gijs er liever voor om biologisch te werk te gaan en droomt hij van zijn eigen biologische boerderij. “Als ik de keuze heb om zonder gif te werken, doe ik dat liever.”

Biologisch eten

“Als je moet kiezen tussen het eten van een paprika met pesticiden of geen paprika, eet het dan wel,” zegt neuroloog Hoff. “Het is uiteindelijk belangrijker dat je de vitaminen binnenkrijgt.” Hij pleit voor striktere toelatingen op middelen, strengere Europese regelgeving en meer biologisch voedsel. “Als je het kunt betalen, is biologisch eten echt aan te bevelen. De kans op blootstelling is dan net wat kleiner.” Maar ook daarbij plaatst hij een kanttekening: “Zelfs in biologische landbouw worden soms middelen gebruikt die niet bewezen veilig zijn.”

Daarnaast is volgens het Ctgb niet te voorkomen dat het gebruik van pesticiden op de ene boerderij zich verder verspreidt naar andere boerderijen. “Aangezien stoffen zich bij het spuiten van gewasbeschermingsmiddelen verspreiden, is het niet uit te sluiten dat die terechtkomen in een naburig perceel waarop een biologisch gewas wordt geteeld”, aldus Willemsen van het Ctgb.

Bescherming

De Europese Unie wil het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen halveren voor 2030. Het ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur (LVVN) zegt dit doel van de Europese Unie te willen behalen en wil het aandeel biologische landbouw vergroten naar 15 procent.

De afgelopen jaren is er een daling te zien van het totaal aantal gebruikte pesticiden in Nederland, volgens cijfers van het CBS. In 2023 werd in Nederland 7,5 miljoen kilo aan werkzame stof uit pesticiden gebruikt, tegenover 9,4 miljoen kilo in 2018. Dat betekent een afname van ruim 20 procent in 5 jaar tijd. Toch zijn experts sceptisch of het lukt om het pesticidengebruik voor 2030 daadwerkelijk te halveren met het huidige politieke klimaat.

“De omschakeling van gangbare landbouw met pesticiden naar biologisch is gedurfd en niet zonder risico’s,” zegt biologische boer André Jurrius. Biologische teler Arjan vult aan: “Ik snap ook goed dat wanneer je als gangbare boer jarenlang in een bepaald systeem werkt met pesticiden, je het niet snel omgooit. Daarnaast verdienen boeren er hun geld mee. Hun routine omgooien kan risico’s met zich meebrengen, bijvoorbeeld op financieel vlak.”

Kruispunt

Begin april riepen aanwezigen op een landelijk protest tegen pesticiden in Den Haag de politiek op om boeren te helpen bij deze overstap. Ook Rendert was bij dit protest aanwezig, samen met vele anderen die een pesticiden-vrij Nederland willen. Mede-organisator Rob van Tilburg (Natuur & Milieu): “Boeren willen die omschakeling wel maken. Maar het moet lonend zijn.” Daarom pleit hij onder andere voor een fonds voor boeren, die misoogsten kunnen opvangen.

Volgens Van Tilburg staat Nederland op een kruispunt: doorgaan met spuiten of kiezen voor een gezonde toekomst, ‘maar allebei kan niet’. “Deze overheid is bang dat ze gangbare boeren tegen de haren instrijken, maar dit is nou juist in het belang van boeren. Niemand gebruikt pesticiden voor de lol."

Rendert en zijn familie zijn inmiddels voorzichtiger als het gaat om het gebruiken van bestrijdingsmiddelen. “Als er bij mijn kinderen toch nog iets bespoten moet worden, bedenken we ons nu wel een paar keer. En als het dan toch echt moet gebeuren, zeg ik: “Laat pa het maar doen, want ik heb toch al Parkinson.”

Bekijk hier de volledige bronnenlijst die is gebruikt voor dit onderzoek.