Zodra we ons onderzoek starten krijgen we vanuit heel Nederland foto’s en filmpjes. Het zijn mensen die iedere dag zwerfplastic opruimen. Ralph Groenheijde in Scheveningen. Anneke Kosse langs het Pieterpad. Hank Prinsen in Giethoorn. En ga zo maar door. Maartje is duidelijk niet de enige die zich druk maakt over zwerfplastic. We trekken onze laarzen aan en gaan op pad.

Zoeken in het struikgewas

‘Sylvia?!’ De eerste expert die we willen spreken, is niet makkelijk te vinden in het dichte struikgewas. Onderweg pakken we meteen maar even een verweerde jerrycan mee. ‘Sylvia!?! Waar ben je nou?’ roept presentator Teun van de Keuken. Dan doemt er een blauw hesje op in de bosjes. Sylvia Spierts van de stichting Schone Rivieren staat samen met twee vrijwilligers te turven hoeveel stuks van iedere afvalsoort ze vandaag al is tegengekomen hier op de oevers van de Maas.

Hoe groot is het probleem vragen we haar? ‘Dat proberen wij in kaart te brengen.’ Vorig jaar telden 221 vrijwilligers in totaal zo’n 77.000 stuks afval. Hartstikke fijn dat er mensen zijn die de schone taak van afval opruimen op zich nemen, maar zou dit eigenlijk niet structureel moeten worden gedaan?

Wat doen de waterschappen?

Het lijkt wel of we vergeten zijn dat die slootjes, grachten en rivieren allemaal in verbinding staan met de zee, waar we niet willen dat plastic rotzooi terechtkomt. We nemen een kijkje bij de gracht bij Teun om de hoek, in Amsterdam. Ook hier ligt allemaal troep. Wie ruimt dat dan op? We bellen het Waterschap, misschien dat zij het weten.

Miranda van der Voort van de Unie van Waterschappen neemt de telefoon aan. ‘Officieel is het zo,’ geeft zij aan, ‘dat wat in het water ligt de verantwoordelijkheid van de waterschappen is. Wat op de kant ligt, is de verantwoordelijkheid van de gemeente. En wat in de grote rivieren en op het strand ligt, dat valt onder Rijkswaterstaat.’ Het is een gedeelde zaak dus. Maar die verdeling blijkt niet overal duidelijk, begrijpen we van de Zeeuwse Fleur van der Laan. Zij tipt ons over een natuurgebied bij Borssele. Wat is daar aan de hand?

‘Dit hele natuurgebied is laag op laag vuil’

Terwijl hond Madsi om ons heen springt, wandelen we aan Fleurs zijde door de Kaloot. Een klein, maar bijzonder natuurgebiedje dat pal aan de Westerschelde en onder de rook van de kerncentrale ligt. Teun schrikt van de plastic rotzooi die er ligt. ‘Kijk, Fleur, als ik deze bovenste laag opzij schuif, ligt er weer een laag.’ Fleur knikt somber: ‘Ja, het is heel treurig. Eigenlijk is de hele Kaloot zo: laag op laag op laag van vuil. En als ik instanties erop wijs, krijg ik te horen: wij hebben die rotzooi niet gemaakt. Niemand voelt zich verantwoordelijk.’

Maar hoe kan dat? Dit is toch een reëel en wijdverspreid probleem. Het wordt ook niet minder, is de verwachting. In 2015 produceerden we wereldwijd 400 miljoen ton plastic. En in 2050 zal dat meer dan verdriedubbeld zijn, zien we in een grafiek van de Britse denktank Ellen Macarthur Foundation. Wat doet dat met onze natuur?

‘Scalpel!’

Met deze vraag kloppen we aan bij Jan Andries van Franeker van Wageningen Marine Research. Hij doet al meer dan 30 jaar onderzoek naar plastic in de magen van vogels. ‘Scalpel!’ We mogen meekijken als hij de maag uit een dode Noordse stormvogel plukt: ‘Piepschuim, een stuk plastic, en dit heeft alles weg van een stuk ballon.’ Toch een gekke gedachte, meent Teun. ‘Er is een vrolijk kinderfeest met ballonnen. En nu vinden we ze hier in de maag van een dode vogel.’ Van Franeker is niet anders gewend. ‘In Nederland vinden we in negen van de tien stormvogels plastic.’

Hij laat ons laat zien hoeveel het plastic dat hij net uit de vogel heeft gehaald zou zijn als het de maag van een mens zou betreffen. ‘Zo’n stormvogel weegt 600 a 700 gram. Als je de hoeveelheid plastic laat zien voor een mens van zo’n 70 kilo, dan krijg je dit...’ Van Franeker opent een plastic bak ter grootte van een flinke soepkom tot de rand gevuld met stukken plastic. Teun: ‘Dat kan toch niet goed zijn, he?’ Wordt dat plastic nou voldoende opgeruimd, vraagt hij Van Franeker nog. ‘Opruimen is een tijdelijke noodmaatregel. Misschien is het beter om het te laten liggen. Dan zie je tenminste wat er gebeurt.’

De Goudse dorpsgek

Wat er gebeurde, dat zag SUPster Janneke Smits als ze door de Goudse grachten peddelde. Er bleef veel zwerfvuil liggen in het water op de plekken waar de gemeente niet bij kon. Daarom besloot ze een vuilnisbak mee te nemen op haar SUP-plank. Inmiddels betaalt de gemeente haar voor haar schepwerk en haalt ze gemiddeld een vuilniszak of vijf per week uit het water. Teun mag met haar mee op een van haar plastic opruimtochten. Wiebelend peddelt hij achter de ervaren SUPster aan. ‘Bierfles, Janneke!’ ‘Ah, je krijgt er al oog voor, Teun.’ Ze noemt zichzelf een dorpsgek. Maar zijn we dan afhankelijk van bevlogen dorpsgekken zoals Janneke voor het opruimen van onze wateren? Dat klinkt niet echt alsof we dit goed geregeld hebben? Janneke: ‘Ik denk dat het beter kan. Tijd voor actie.’

Rijkswaterstaat: ‘Aan opruimen hangt een hoog prijskaartje’

Kan het beter? En wie is daarvoor verantwoordelijk? We zoeken Sylvia Spierts weer op langs de oevers van de Maas. Spierts: ‘Niemand is er wettelijk verantwoordelijk voor, ontdekten wij. Op het moment dat het in een schroef van een boot komt, dan moet Rijkswaterstaat iets, want dan wordt het gevaarlijk. Maar al die kleine stukjes, daar hoeven ze niks mee.’

Op naar Rijkswaterstaat dus. Het zwerfplastic dat we tijdens onze zoektocht verzameld hebben, nemen we mee. We passen nog maar net door de draaideur bij het hoofdkantoor in Utrecht. Wateradviseur Lisanne van ’t Hoff neemt onze zak in ontvangst. ‘Tja, heel jammer dat dit langs de oevers ligt...’ Teun rommelt wat in de zak vol rotzooi. Maar waarom ruimt Rijkswaterstaat het dan niet op? Zij gaat toch over de staat van het water? ‘We vinden het een groot probleem dat dit op onze oevers ligt en in onze rivieren terecht kan komen.’

Geen schoonmaakdoelen

Rijkswaterstaat ruimt ook wel een deel op, legt Van ’t Hoff uit. ’Onze eigen terreinen houden we schoon en we halen zwerfafval op dat anderen verzamelen.’ Ook doet Rijkswaterstaat pilots om te kijken wat de beste manier is om het zwerfvuil uit het water te halen. ‘Maar we moeten keuzes maken.’ Zwerfafval zit in het struikgewas of in hoog gras dus het kost veel arbeid om het eruit te plukken, legt Van ’t Hoff uit. ‘Er hangt een heel hoog prijskaartje aan als wij zelf al die oevers van zwerfafval gaan ontdoen. We doen wat we kunnen binnen ons budget.’

De woordvoerder van verantwoordelijk staatssecretaris Van Veldhoven laat weten dat de Europese Commissie op dit moment de mogelijkheden onderzoekt om plastics in rivieren onder de Kaderrichtlijn Water te laten vallen. Daarmee zouden er concrete normen komen voor hoeveel er in een rivier mag ronddrijven. En met normen zouden er ook duidelijke schoonmaakdoelen komen. Woordvoerder Carlijn van Donselaar: ‘In oktober verwacht de staatssecretaris de conclusies en aanbevelingen van de Commissie en daarna eventuele voorstellen om die richtlijnen aan te passen.’

Goed nieuws uit Borssele

We bellen Fleur na onze zoektocht nog even terug om te vragen hoe het ervoor staat bij haar in de Kaloot in Borssele. Zij en hond Madsi zijn blij. ‘Rijkswaterstaat is eergisteren begonnen met het opruimen van de bende in de Kaloot. Het stuk waar wij stonden tijdens het interview, met al die kleine stukjes plastic, is al afgegraven en op andere plekken zijn ze bezig.’ Een jaar geleden kaartte Fleur de rotzooi in de Kaloot aan, en eindelijk ziet ze dus resultaat. ‘Het is fantastisch. Ik begrijp zelfs dat het gebied is opgenomen in een onderhoudscontract.’ Het lijkt erop dat dít stukje oever nu in ieder geval schoon blijft.

Meer weten? Kijk vanavond naar onze eerste uitzending over de Plasticplaag om 22:40 uur op NPO2.